د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلی
ده‌م (Time) نه ئه‌و تێگه‌هێ زمانه‌وانی یان فیزیكی یان فیزیۆلۆژیكی یان ده‌می پێڤه‌ر یێ كۆ رۆژانه ئه‌م د ئاخفتن و گۆتارێن خۆدا بشێوه‌ی ده‌مژمێر، هه‌یڤ و…هند، بكار دبه‌ین، لڤێرێ مه‌به‌ست مه و گۆتارا مه نینه، به‌لكۆ مه‌به‌ستا سه‌ره‌كی ده‌مێ سایكۆلۆژییه كه بریتیه ژ تێگه‌هشتنا مه ژ ده‌می و په‌یوه‌ندی یا وێ یه دگه‌ل هه‌ست و بیروباور و ئه‌زموون و روویدانێن گرێدای ب لایه‌نێ هه‌سته‌وه‌ری و كه‌ساتیامه‌ڤه و ئه‌و روویدانێن ئه‌م دگه‌ل دیتن و تێگه‌هشتنا خۆ ش ده‌وروبه‌ر د مێشكێ خۆ دا ئه‌نجا دده‌ین. ده‌م بابه‌ته‌ك ژ بابه‌تێن گه‌له‌ك زانستا بوویه و نه‌خاسمه ژی فه‌لسه‌فێ، لێ سایكۆلۆژیا ب جۆره‌ك دیتر ته‌ماشه‌ی بابه‌تێ ده‌می دكه‌تن، كه خۆ د سێ جه‌مسه‌ر یان ته‌وه‌رێن سه‌ره‌كی دا دبینتن، كه به‌رسڤا هنده‌ك ژ پرسیارێن مرۆڤی دده‌ن كه نیشان دده‌تن كه هه‌ر ئێك ژوان ته‌وه‌را گرنگیێ ب رابردووی دده‌تن و هنده‌كێن دیتر ته‌كه‌زێ لسه‌ر ده‌مێ نها و نۆكه، و هنده‌كێن دیتر ئارسته‌یه‌كا جیاواز یا هه‌ی و بۆ كه‌ساتیێ ئاینیده و داهاتوویا وی ب گرنگ دزانن.
ل پشكێن جیاوازێن ڤێ گۆتارێ دا ئه‌م دێ بشێوه‌یه‌كێ جیاواز ڤان ته‌وه‌را گه‌نگه‌شه كه‌ین.
ئێكه‌م: ئه‌و تیۆریێن كه‌ساتیێ ئه‌وێن گرنگیێ ب رابردووی دده‌ن:
- تیۆرییا ئارنۆلد ئێل. جیزێل (1961-1881، Arnold l. Gesell)، دامه‌زرێنه‌ر و رێڤه‌به‌رێ كلینیكا وه‌رارا زارۆكان ل زانستگه‌ها ییل ل ئه‌مریكایێ كه نێزیكی (37) سالان د ڤی ئه‌ركی دا بوو، و د تێوری یا خۆ دا پتر ته‌كه‌زێ لسه‌ر گه‌شه و وه‌رارا جه‌سته‌یی و ره‌فتارێن زارۆكی ل قۆتاغا زارۆكینێ و ل قوتابخانێ دكه‌تن، كه ئاماژه‌یه‌كه ب لایه‌نێ بایۆلۆژیكی د ژیانا كه‌ساتیێ و گرنگی یا رابردووی د وه‌رارا ڤێ كه‌سایتێ دا. بابه‌تێن هه‌ره سه‌ركیێ ڤه‌كۆلینێن وی و هه‌ڤالێن وی لایه‌نێن ره‌فتاری د بیاڤێ بزاڤی، خۆگۆنجاندن، زمانه‌وانی و تاكگه‌رای/جڤاكی بوویه.
- تیۆرییا سێگموند فرۆیدی (1939-1856/Sigmund Freud) یا كۆ دهێته نیاسین ب شرۆڤه‌كاری یا سایكۆلۆژی كه رابردوویێ گرنگیه‌كا تایبه‌ت یا د ڤێ تیۆریێ دا هه‌ی، و به‌لگه ژی بۆ ڤێ گۆتنێ ئه‌وه كه لدویڤ پره‌نسیب و بنه‌ما و چه‌مكێن سه‌ره‌كی یێن وێ قۆناغا زارۆكینیێ و نه‌خا سمه ژی پێنج سالێن ئێكه‌مێ وێ د ژیانا تاكی دا گه‌له‌ك چاره‌نڤیس ساز وكارتێكه‌ره بۆ ده‌یناندنا به‌رێ شه‌نگستێ كه‌ساتیا وی. وه‌كی یا دیاره ئه‌گه‌راتێ بنه‌مایه‌كێ دیترێ تیۆریێ یه كه ئاماژه‌یه‌كه بۆ هندێ كه چونكی وه‌رار و گه‌شه و پێشی هنگێ ژی ده‌ینامۆیا وێ لنك تاكێ مرۆڤی ئاڤێ ژ فاكته‌رێن بۆماوه‌یی و ڕه‌مه‌كێ ڤه‌دخۆتن، و ئه‌ڤ فاكته‌ره‌نه د نۆكه و نه د ئایندیدانه، به‌لكۆ خۆ د رابردووی دا دبینیتن. ب باوه‌را فرۆیدی ئه‌زموونێن مرۆڤی ل سه‌رده‌مێ زارۆكینیێ و هه‌می ئه‌و تشتێن كه مرۆڤ هزرێ تێدا دكه‌تن و فێر دبیتن، هه‌تا كۆ خه‌ون و خه‌یالێن وی ژ یێن بۆ وی هاتینه دیاركرن لژێر هنده‌ك فاكته‌رێن وه‌كی ڕه‌مه‌كێن ژیان و مرنێ، و مرۆڤی شیانه‌كا لاواز یا هه‌ی كه كۆنترۆلا ژیانا خۆ بكه‌تن، ته‌كه‌زكرنا فرۆیدی لسه‌ر ده‌مێ رابردوویێ سایكۆلۆژیێ لنك مرۆڤی هنگی بهێزتر دبیتن كه هه‌كه‌ر ئه‌م بزانین كه ل هنده‌ك قۆناغیێن زارۆكینیێ جۆره‌كێ ژ كاركه‌فتنێ د گه‌شه‌یا وی كه‌پتكرنا ووزه‌یا لیبیدۆیێ لنك وی جۆره‌كێ جێگیری و راوستیان رووی دده‌تن كه ئه‌وی یا بناڤێ (Fixation) دایه ناسین كه بۆ قۆناغێن رابردوویا ده‌مێ سایكۆلۆژییا زارۆكینیێ دزڤڕیتن. به‌لكۆ هنده‌ك ره‌خنه‌ی ژڤێ دیتنگه‌هێ بگرن و بێژن كه د بیروباوه‌رێن فرۆیدی دا تێرمی مه‌زنده‌كرن(الحدس) یا هاتیه بكارئینان و ئه‌ڤ ئاماژه‌یه كه بۆ ده‌می ئاینیده‌ی. لێ پێدڤی یه بهێته گۆتن كه ئه‌ڤ جۆرێ هه‌ستپێكرنێ نه ئه‌وه یا كۆ لبه‌ره ل داهاتووی دارووی بده‌تن یان ئاماژه و ئه‌نجامه‌ك بیتن گرێدای ب ئایینده‌ی ڤه بیتن، به‌لكۆ ڕاستی وه‌سایه كه مرۆڤ لنك فرۆیدی و د هزرا ویدا نه مرۆڤه‌ك مێنتالی و هۆشیاره، لێ مرۆڤه‌كێ نه-مێنتالی و ئێخسیرێ ڕابردوویا خۆیه. هه‌تا كۆ چه‌مكێ گرنگی َ نه‌ست یان نه‌خواستی د هزرا فرۆیدی دا ژی ئاماژه‌یه كه بۆ گرنگییا رابردووێ د ژیانا مرۆڤی دا و عمباركرنا هه‌می ئه‌زموونێن خۆش و ناخۆش و ته‌حلێن ژیانێ.
- تیۆرییا ڤیلهێلم ستێكل (1940-1868- Wilhelm Stekel)، لایه‌نگره‌كێ بیردۆزا شیكردنه‌ڤه‌یا سایكۆلۆژی و ب ئێك ژ فرۆیدیێن نوی( neofreudions ) دهێته هژماركرن، كه وه‌كی فرۆیدی باوری یا ب هندێ هه‌ی كه كێشمه‌كێش و ململانێ یا سایكۆلۆژی یێن مرۆڤی ل ده‌مێ نۆكه دا بۆ فاكته‌ره‌كێ كاریگه‌ر دزڤڕیتن كه ئه‌و ژی ململانێ یێن وێ یێن كه‌ڤنن ل ده‌مێ رابردوویێ ژیانا خۆدا، هه‌ر چه‌نده كه وی ڕێكا شرۆڤه‌كرنا خه‌ونان و پشتی هنگی ڤه‌كرنا ده‌رگه‌هه‌كێ وه‌كی ئارمانجا وی ل ئاینیده‌ی دا بۆ مه‌به‌ستێ چاره‌سه‌ركرنێ كره خاله گرنگ د كارێ خۆ دا. هه‌ر چه‌ند ژی حاشایێ ل هندێ ناكه‌تن كه ململانێ یا مرۆڤی نه ژ نه‌ستێ ڤه دهێتن، به‌لكۆ ژ هندێ تێتنن كه وی چاڤێن خۆ یێن ل وان ململانێ یا نقاندین و خۆ لێ لگێلی دده‌تن.
- تیۆرییا ئۆتۆ رانك (1939-1884 / Otto Rank) ل سالا (1924) ێ په‌رتووكه‌ك بناڤێ (دربێ ژده‌یكبوونێ) ده‌رئێخست و ناڤبه‌راوی و فرۆیدی لسه‌ر ڤێ چه‌ندێ هاته ڤه‌بڕین، كه وی د ڤێ په‌رتووكێ دا تیۆری یا خۆ لدۆر هندێ كه زارۆك ب ژده‌یكبوونێ ژ ژینگه‌هه‌ك ئارام و ئاسووده و ته‌ژی (نه‌عمه‌ت) ڤه‌دقه‌تیتن و بڤێ چه‌ندێ هه‌می ئه‌و ملمڵانێ یا ئه‌و پشتی هنگێ تووش دبیتن دهێته گۆڕێ، د ڤێ په‌رتووكێ دا شرۆڤه و رۆهن دكه‌تن، كه ئاماژه‌یه‌كه بۆ هندێ كه فاكته‌رێ سه‌ره‌كیێ ده‌ستنیشانكه‌رێ كه‌ساتیا مرۆڤی رابردوویا وییه نه‌ك نوكه و ئایینده، و خه‌ون لنك وی ڤه‌ڕێژا ئه‌زموونا وی یه د ڤێ ژێنگه‌هێ ( هه‌ڤالبچویكی ) دا و جۆره‌كێ زڤڕینه بۆ وی دۆخێ خۆش و پڕ ژ ئاسایێش و تام و چێژ.
- تیۆرییا ڤیلهێلم رایش (1957-1897-Wilhelm Reich) ژ په‌یره‌وێن فرۆیدی دهات هژمارتن كه دیسانێ وه‌كی وی ته‌كه‌ز لسه‌ر ووزه‌یا بایۆلۆژیكی و په‌یوه‌ندی یێن سێكسی د تیۆری یا خۆ دا دكر و باوه‌ری هه‌بوو كه شكه‌ستا مرۆڤی د گه‌هشتن ب ئاسته‌كێ خوازرای د په‌یوه‌ندی یێن سێكس لنك وی پال دده‌تن كه تووشی كاردانه‌وه و نه‌ساخیێن سایكۆلۆژی بكه‌تن، له‌و ما بۆ مه‌به‌ستێ چاره‌سه‌كرنا وی پێدڤی یه چاره‌سه‌ركه‌ر بزاڤێ بكه‌تن كه وی ژ وێ ووزه‌یا بایۆلۆژیكی یا كۆ د جه‌ستێ وی دا كۆم بووی و ژ كار كه‌فتی ئازاد بكه‌تن.
وه‌ك دیار دبیتن به‌هرا پتریا ڤان بیردۆز د ڤێ چه‌ندێ ڤه ب لایه‌نگرێن ده‌مێ رابردوویێ د گه‌شه و دروستبوونا كه‌سایتا مرۆڤی دا، دهێنه هژمارتن چونكه د هرزا خۆ دا هژماره‌كا فاكته‌رێن سه‌ره‌كی لبه‌ر چاڤدگرن كه بۆ لایه‌نێ بایۆلۆژی یا مرۆڤی دزڤڕیتن یان ژی ئه‌زموونا رابردوویا وی ب گرنگ دهژمێرن د ڤێ ڕاستێ دا.
دووهه‌م: ئه‌و بیردۆزێن داكۆكیێ لسه‌ر گرنگی یا نۆكه دكه‌ن د وه‌رارا كه‌ساتیا مرۆڤی دا:
ئه‌ڤ بیردۆزه ژی ئه‌ڤێن خوارێ نه:
- تیۆرییا گۆرده‌ن ئالپۆرت ( 1967-1897 /Gordan Willard Alport) ئێك ژ دیارترین سایكۆلۆژیستێن رێبازا مرۆڤگه‌رایی (humanistic school ) كه ده‌ستپێكا كارێ وی یێ وانه‌گۆتنێ ل دورَ سایكۆلۆژیایا كه‌ساتیێ ل كۆلیژه‌كا ئه‌مریكی ل هارڤاردێ بوو، باوه‌رییا وی ئه‌و بوو كه هه‌ر مرۆڤه‌كێ هێزه‌كا خۆدی و ده‌روونی یا بهێز یا هه‌ی كه بۆ مه‌ره‌ما گه‌شه‌ساندنا مرۆڤی كار دكه‌تن و پرۆسیسا كار و بزاڤ و چالاكی یا ڤێ هێزێ سه‌ربخۆیه. هه‌ستا خۆد بوون (sense of self) ئێكه ژ سه‌ره‌كیترین گه‌ره‌نتیكه‌رێ ڕاسته‌قینه‌ییا تاكی بۆ هه‌ست پێكرن ب كه‌ساتیا خۆ. هه‌ر چه‌نده كه ب باوه‌را وی ئه‌ڤ هه‌سته ل ده‌مێ زارۆكینیێ دهێته گۆڕێ و به‌رده‌وام دبیتن هه‌تا بده‌ستڤه‌ئینانا ناسنامه‌یا كه‌ساتیێ، لێ دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژی مرۆڤ ئێخسیرێ ده‌ستێ ململانێ و بگره و به‌رده‌یا زارۆكینیێ و ئه‌زموونا ڤێ قوناغێ نینه، به‌لكۆ یا هه‌ره گرنگ و سه‌ره‌كی د ئاراسته‌كرنا بزاڤ و چالاكی و ژیانا وی دا نۆكه یه، نه‌ك رابردوو، بگۆتنه‌ك دیتر پالنه‌رێ كارتێكه‌ر لسه‌ر نۆكه و دڤی ده‌می دا كاری خۆد دكه‌تن نه‌ك ل رابردوویه‌كێ كۆ بۆری و ده‌ربازبوی و كۆتایی پێ هاتی. باوه‌را ئه‌لپۆرتی ئه‌وه كه هه‌ر چه‌نده دیرۆكا رابردوویا كه‌سه‌كی بۆ هندێ كه ئه‌م تشته‌كی ژ ستراكچه‌رێ گشتی یێ ژیانا وی تێبگه‌هێن، ب مفایه، لێ ئه‌ڤ ده‌مێ بۆری و ده‌ربازبووی و سه‌ربۆره نابیته هه‌می تشته‌ك و به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ شرۆڤه‌كرنا ره‌فتار و كریار و ژیانا وی ل ده‌میچ نۆكه دا. لنك وی پالنه‌ریچن رابردوو تشته‌كێ ناگه‌هینیتن به‌لێ گرنگ پالنه‌رێن ڤێ گاڤێ و نۆكه نه. ئه‌لپۆرت ژ هنده‌ك چه‌مكێن تایبه‌ت مفای وه‌ردگرتین كه هه‌ر ئێك د ڕاستایا خۆ دا سیمبۆله‌كێ گرنگێ دا نێ یه بۆ ده‌مێ نۆكه، ( propriem ) یان خۆد ناڤكی بریتیه ژ بزاڤێ بۆ مان و به‌رده‌وامیا ڕێز لخۆگرتن و ل ناسناما كه‌ساتیا خۆگرتنێ ، كه خۆ د ده‌می نۆكه دا دبینیتن. چه‌مكێ سه‌رده‌م (contemporarity) یا وی ژی ئاماژه‌یه‌كه بۆ گرنگییا نۆكه، و نه‌ك رابردووی. تێگه‌هێ وی یێ سه‌ربخۆییا ئه‌ركی(functional Autonomy ) ژی هێمایێ گرنگییا نۆكه‌یه لنك وی چونكی ئه‌ڤ چه‌مكه وێ ئێكێ دگه‌هینیتن كه چه‌ند پالنه‌رێن مرۆڤی سه‌ربخۆنه و چ په‌یوه‌ندییه‌كا هه‌نۆكه‌یی دگه‌ل رابردووی و قۆناغا زارۆكینیێ دا نینه، هه‌مان ئه‌و به‌لگه‌یه كه ڤێ چه‌ندێ دسه‌لمینیتن كه مرۆڤ نۆكه یێ د گه‌شه‌كرن و وه‌رارێ دا. ساخله‌ت یان (Trait) لنك وی و هه‌می جۆرێن پۆلین كرنێن وان ژ ئالیێ ئه‌لپۆرتی ڤه ژی، دیسانێ، ئاماژه‌یه‌كه بۆ هه‌بوونا ڤان سالۆخه‌تا د ده‌مێ نۆكه ژ ژیانا مرۆڤی دا، نه‌ك ل رابردووی یان ئاینیده دا.
- كارۆل رنسام رۆجیرز (1987-1920/Carol R. Rogers) یێ ئه‌مریكی خۆدانێ شێوازه‌كێ چاره‌سه‌كرنێ كه وی بخۆ یێ داهینای و بناڤێ ده‌رمانكرنا سایكۆلۆژیكا نه‌راسته‌وخۆ یان ژی چاره‌سه‌ركرنا ته‌كه‌ز لسه‌ر نه‌خۆشی كرن ( client- centered ) دهێته نیاسین. سه‌رباری هندێ كه د ڤی شێوازی دا دانی ب هندێ دده‌تن كه رابردوویه‌ك یا بۆ هه‌ر تاكه‌كی هه‌ی و وی تاكی تێدا سه‌ر بۆر و ئه‌زموونه‌ك یا هه‌ی و دیتی و نه‌خا سمه ژی ل قۆناغا زارۆكینیێ دا، لێ ئه‌ڤ دانپێدانه ب كارتێكرنا ڤێ رابردوویێ لسه‌ر تێگه‌هشتنا مرۆڤی ژ خۆ دێ خۆ و ژیانا خۆ، ڤێ چه‌ندێ ناگه‌هینیتن كه ئه‌و ب ئێكجاری ده‌مێ نۆكه یێ ژیانێ بۆ مرۆڤی ره‌ت بكه‌تن، به‌لكۆ باوه‌را وی ئه‌وه كه ئه‌و چه‌ندا كارتیكرنێ لسه‌ر هه‌ست و بیروباروه و لایه‌نێن هه‌لچۆنێ یێن وی دكه‌تن ده‌مێ نۆكه‌یه كه ب كۆنترۆلكرنا ره‌فتارا مرۆڤێ ل ده‌می نۆكه‌یێ دا دبیته ده‌ینامۆیێ دینامیكی بوون و هه‌می گۆهۆڕینێن د كه‌ساتیێ دا رووی دده‌ن. خالا هه‌ره سه‌ره‌كی یا كاری وی د چاره‌سه‌كرنێ دا لدۆر هندێ دزڤڕیتن كه گۆهۆڕینێن مرۆڤی و گه‌شه د كه‌ساتیێ دا ل ده‌مێ نۆكه‌یه كه دێ بیته پالده‌ر و ده‌لیڤه بۆ چاره‌سه‌ركرنا وی و قۆرتالبوونا وی ژی وێ ڕه‌وشا خرابا سایكۆلۆژی یا كۆ لنك وی دروست بووی. هه‌می هه‌ولا رۆجێرزی ئه‌وه كه تاكی بگه‌هینیته ڤێ ڕاستیێ كه بزاڤ و تێكۆشانا وی یا نۆكه‌یه كه وی هاندده‌تن كه خۆدێ خۆ بهێز و زه‌نگین بكه‌تن و ڤی خۆدێ بده‌ستڤه بهینیتن، و خۆ ژ هه‌می بیروباوه‌ر، و هزرێن خراب و نگتیڤ و ره‌فتارێن رۆخێنه‌ر و تێكده‌ر قۆرتال و دویر بكه‌تن، ئه‌وێن كه دبنه ئاسته‌نگ لبه‌رده‌م گه‌شه و وه‌رار و گۆهۆڕینێن پۆزێتیڤانه‌یێن وی.
- كورت لێڤین(1890 -1947 / Kurt Lewin) سه‌ركاروانێ تیۆرییا ده‌لیڤه‌یی (نڤریه المجال)، كه د بیروباورێن خۆ دا سه‌رباری هندێ كه ئاماژه‌ی ب رۆلێ رابردووی دده‌تن ، هه‌روه‌سا ئاینیده‌ی د ره‌فتار و كریار و هه‌ستێن مرۆڤی دا ب گرنگ دزانیتن، لێ لنك وی نۆكه یا ژ هه‌میا گرنگتره چونكی پێكهاته‌یه‌كه ژ رابردوویا سایكۆلۆژییا تاكی و ئاماژه‌یه‌كه بۆ وێ ئاینیده‌یا سایكۆلۆژییا كۆ ل هیڤیا وی، هه‌ر چه‌ند ئه‌و د مه‌ودا و دویری و كۆرتییا ڤی ده‌می و گه‌له‌ك لایه‌نێن دیترێن وێ، رۆهن نینه و ئه‌ڤ چه‌مكه لنك وی باش نه‌هاتینه ڕۆهنكرن.
- بۆرۆس فرێدێنی سكینێر(1904-1990-Burrhus Fredeni Skinner) ، سایكۆلۆژیستێ ره‌فتارگه‌را، كه وه‌كی هه‌می هه‌ڤالێن هه‌ڤشانێن خۆ كۆكن لسه‌ر گرنگییا كارتێكرنا فاكته‌رێ ژینگه‌هی لسه‌ر ره‌فتارێ، كه ئه‌ڤه بخۆ ئاماژه‌یه‌كا راسته‌وخۆیه بۆ هندێ كه ته‌كه‌ز لسه‌ر ده‌مێ هه‌نۆكه‌یی دهێته دان، چونكی د باوه‌را وان دا سه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل مێشك، هزر، نه‌ست و نه‌خواستی و لایه‌نێن دیترێن دوره‌ه‌نی دا ناهێته كرن، چونكی بچاڤا ناهێته دیتن و پیڤانا وان بزه‌حمه‌ته و سه‌رناگرتێن، لێ ره‌فتار و كریارێن مرۆڤی ل ده‌مێ نۆكه و ڤێ گاڤێ دا به‌لگه‌نه بۆ هندێ نیشانی مه بده‌ن كه كه‌سایه‌تیا وی بهێته دیاركرن، چۆنكی ئه‌ڤ ره‌فتاره دهێته دیتن و پیڤان و تێبینی كرن و ئه‌نجامێن ویچ ژی د رۆهن و ئاشكرانه، به‌رۆڤاژی هندێ كه ره‌فتارێن مرۆڤی بڕێكا هنده‌ك چه‌مك و تێگه‌هێن وه‌كی ئید(Id)، من(ego) یان منێ بالا (super ego) ی بهێته شرۆڤه‌كرن. د باوه‌را سكینه‌ری دا فاكته‌رێ خۆرتكرن و بهێزكرنێ (reinforcement) رۆله‌كێ مه‌زن د دروستكرنا ره‌فتارا مرۆڤی و لدویڤدا ژی كه‌ساتیا وی دگێڕیتن، جۆرێن وان و تایبه‌تمه‌ندی و ستراكچه‌رێ وان ده‌ستنیشان دكه‌تن، و چ گۆمان تێدا نینه بڤێ چه‌ندێ وێ دڤێتن بێژیتن كه ئه‌ڤ فاكته‌ره نۆكه و د ده‌مێ ڤێ گاڤێ دا كارتێكرنێ دكه‌تن و رووی دده‌تن، بگۆتنه‌ك دیتر كه‌سایتا مرۆڤی به‌رهه‌مێ فێربوونێ یه كه بڕێكا بهێزكه‌رێن باش و خرابێن نۆكه چوارچووڤێ خۆ دگریتن.
- فرێدریك ئێس پێرلز (1970-1893/Frederick S. Perles) یا فرتیز پێرلز، خۆدانێ شێوازێ گشتالت ده‌رمانی د چاره‌سه‌ركرنا ده‌روونی دا ته‌كه‌زێ لسه‌ر ئه‌زموونێن نۆكه‌یێن نه‌ساخی دكه‌تن كه (نۆكه و ده‌ڤێ گاڤێ و ل ڤێرێ) رووی دده‌ن، و نه‌ك (ل وێراهه و ده‌مه‌ك دیت)، كه وه‌كی هه‌می گشتالتیێن دیتر پتر پویته‌ی ب بها، ڕامان و فۆرم و ستایلێ ره‌فتار یان كاره‌كی دده‌تن. ب باوه‌را وی پێدڤی یه مرۆڤ ل ڤێ گاڤێ دا بژیتن، نه‌ك خه‌ما وان ده‌لیڤه‌یا هه‌لگریتن ئه‌وێن ل ده‌مێ رابردووی دا ژ كیستێ وی چۆین و یان خۆ بكه‌ته ئێخسیرێ هزركرنێ د ئاینیده‌ی دا و بارێ خۆ گران بكه‌تن، هه‌ر چه‌نده وی باوه‌رییا ب هندێ هه‌ی كه باشه مرۆڤ بۆ ئاینیده‌یا خۆ پلانێ ده‌ینیتن، لێ ئه‌ڤ پلانه پێدڤییه نه‌بیته جێگرێ ئاینیده‌ی و وه‌كی ئه‌لترناتیڤه‌ك بیتن بۆ داهاتووی، به‌لكۆ تنێ ڕێكه‌ك و ئاسانكاریه‌كه بۆ وێ.
- ئابراهام ماسلوو (1970-1908-Abraham Maslow) خۆدانێ تیۆرییا په‌یژه‌یی (پێشتركی) لدۆر پێدڤیاتیێن مرۆڤی دگه‌ل هندێ كه ئاماژه‌ی ب خۆد بده‌ستڤه‌ئینانێ (self-actualization) دده‌تن، لێ ئه‌ڤ بابه‌ته هه‌می گرێداینه ب پێدڤیاتییاڤه كه هه‌می ل نۆكه دا كاری لسه‌ر مرۆڤێ دكه‌ن و ئه‌ڤ پێداویستیه (needs) و ئه‌زموونێن گۆپیتكێ (peak experiences) ل نۆكه و ده‌مێ ڤێ گاڤێ دانه كه كاریگه‌ریێ لسه‌ر دروستبوونا كه‌ساتیا مرۆڤی و ستراكچه‌رێ وێ و ساخله‌می و ده‌رووندروستی یا وی دكه‌ن. وه‌ك ئه‌م دبینین ئه‌ڤ تیۆری یه ئاماژه‌یه‌كن بۆ گرنگییا ده‌مێ نۆكه د ده‌یناندنا به‌رێ شه‌نگستێ كه‌ساتیێ و ئاماده‌كرنا وی بۆ ژیانه‌كا ئاسایی و سروشتی، نیشانا هندێ نه كه تاك یێ ئازاده و سه‌ربه‌ردایه ژ كوت و به‌ندێن رابردوویه‌كێ بۆری و ئایینده‌یه‌كا بڕێڤه، و دشێتن خۆ د نۆكه دا ببینیتن و كڤش بكه‌تن و ئاڤا و بهێز و هه‌تاكۆ چاره‌سه‌ر بكه‌تن، چونكی ئازادییا وی ژ ڤان دوو ده‌مێن نه-نۆكه‌یی خالێن پشته‌ڤانن بۆ ڤێ چه‌ندێ .
سیێه‌م: ئه‌ڤ پشكه وان تیۆریێن كه‌ساتیێ و سایكۆلۆژی بخۆڤه دگریتن كه بۆ دروستبوونا كه‌ساتیێ بشێوه‌یه‌كێ باش و سه‌ركه‌فتیانه و ده‌رووندروست ته‌كه‌زێ نه‌ك ل سه‌رده‌مێ بۆری و سه‌ربۆره‌كا كه‌ڤن، و نه‌ك ئه‌ڤرۆكه‌یا ژیانێ، به‌لكۆ ئاینیده و سۆبه‌هیه‌كێ دكه‌ن كه یا لبه‌رهاتنێ و تێدا دهێته‌دیاركرن كه ئه‌و تشت و پلان و ئارمانجێن د هزرا وی دا دهێنه‌ده‌یناندن و په‌روه‌رده‌كرن، چه‌ند گرنگن، و ئه‌ڤ تیۆری یه ژی ئه‌ڤێن خوارێ نه:
- ڤیكتۆر فرانكل ( Victor Frankl ) خۆدانێ شێوازه‌كێ یه بناڤێ( ڕێبازا سیێه‌مێ ڤیه‌ننا ) ، كه پشتی ڕێبازا فرۆیدی كه ب ئێكه‌م و یا ئه‌دلێری ب دووهه‌م دهێتن، دهێته ژمارتن، و ته‌كه‌زێ لسه‌ر هندێ دكه‌تن كه ئاراسته‌یا مرۆڤی بۆ ڤه‌دیتنا ڕامانێ بۆ ژیانێ و ئارمانجێن داهاتوویێن ژیانێ كه وی لبه‌ره بده‌ستخۆڤه بهینیتن، وی هند بهێز و شیان دكه‌تن كه دێ پێ كرێتن خۆ لبه‌ر نه‌خۆشترین و گرانترین جۆرێن ئه‌زموونێن ژیانێ و ره‌نج و ئێش و ئازاره‌كێ بگریتن، ئه‌ڤ هزر و بنه‌مایێ به‌رهه‌مێ ئه‌زموونا وی بخۆیه كه ل ده‌مێ كێشانا گه‌له‌ك گڤاشتینێن سایكۆلۆژی و جه‌سته‌یی ل زیندان و ئۆردیگه‌هێن ب زۆره‌ملێ یێن ئه‌لمانیا نازی، شیای پشتی كۆ خه‌لك كۆمه‌ل ب كۆمه‌ل د ڤان ته‌نویرێن مرۆڤ سۆتاندنێ دا دمرن، ب ساخی قۆرتال ببیتن. شێوازێ ویێ بناڤ و ده‌نگ (logo therapy) یان گه‌ڕیان ل واتایا ژیانێ، هه‌مان ئه‌ركێ ئاراسته و ڕینمایی كرنا مرۆڤان بۆ ژیانێ بڕێكا ده‌یناندنا و هزركرن و ئارمانجێن ئاینیده یدایه. وی هه‌روه‌سا باوه‌رییه‌كا مه‌زن ب ڤێ هه‌بوو كه ئێش و ئازار و تێكچۆنێن سایكۆلۆژی لنك تاكێن مرۆڤان به‌رهه‌مێ نه‌بوونا هیچ جۆره ئارمانج و مه‌به‌سته‌كا ئاینیده‌یی یه د ژیانێ دا كه وی پال بده‌تن بۆ مانێ و به‌رده‌وامییا ژیانێ. ژ ڤێ چه‌ندێ یه كه تیۆری یا بوونێ لنك وی دوو جۆرێن كه‌ساتیێ دده‌ت نیاسین كه یێ ئێكه‌م كه‌ساتیه‌كێ ره‌سه‌ن كه ژ تایبه‌تمه‌ندی یێن ڤێ جۆرێ كه‌ساتیێ ئه‌وه كه وی باوه‌ری یا ب رابردوو و ژیانا نۆكه یا هه‌ی، و دگه‌ل ڤێ چه‌ندێ ژی ئاراسته‌یا وی یا سه‌ره‌كی به‌ره‌ڤ ئاینیده‌یه ب هه‌می دیفاكتۆیا خۆ ڤه و نه‌دیاری و ڤه‌شارتی بوونا وێ په‌سند بكه‌تن و خۆ لبه‌ر بگرتین و به‌رده‌وامیێ ب ژیانا خۆ یا ئاسایی و سروشتی بده‌تن، و لبه‌رامبه‌ر ژی وی كه‌سایه‌تیه‌ك دیتر یا دای نیاسین كه كه‌سایه‌تیێ نه‌ڕه‌سه‌نه، كه ژ ئاینیده‌یێ نه‌دیارێ خۆ دترسیتن و د ڤێ ترسێ دا دژیتن و ژ د تینگه‌هه‌كێ ته‌ماشه‌ی رابردوو و نۆكه یا ژیانێ دكه‌تن كه پڕه ژ گۆنه‌هباری و تاوان و داخباریێ، و ئه‌ڤ ژی هه‌مان نه‌دروستیا سایكۆلۆژی و تێكچۆنا شێرازه‌یا ژیانێ و ستراكچه‌رێ كه‌ساتیێ یه لنك وی.
- ئه‌لفرێد ئه‌دلێر (1937-1870 / Alfred Adler)، سایكۆلۆژیستێ ئاوستریای (ئۆتریشی) كه خۆدانێ تیۆری بناڤ و ده‌نگی تاكگه‌رایێ یه (Individual psychology)، كه هه‌ر چه‌نده د ناڤ چه‌مك و تێگه‌هێن خۆیێن وه‌كی پرۆتێستۆیا نێراتیێ (masculine- protest) كه بریتیه ژ ڤه‌گۆهاستن ژ رۆلێ ژناتیێ بۆ رۆلێ زه‌لامینێ و كارتێكه‌ریێ، و یان ژ ێرده‌ستییا ئه‌ندامی(organ-inferiority) یا كۆ په‌یوه‌نداره ب راوستیانا گه‌شه‌یا هه‌ستا رێزلخۆگرتنێ ل زارۆكینیێ و ده‌مێ رابردووی دا، و گرێ یا خۆ كێم دیتنێ ( inferiority – complex)، كه گرێدایه ب هه‌ستا لاوازی و بێ ده‌ستهه‌لاتی یا كۆ ژ زارۆكینێ دگه‌ل دایه، و هه‌روه‌سا ڕێزبه‌ندی یا زارۆكا (birth – order ) و هه‌ر وه‌سا شێواز و ستایلێ ژیانێ ( life- style ) ، باوه‌ری یا ب هندێ هه‌ی كه چاڤه‌ڕوانی یا مرۆڤی ژ ئاینیده‌ی پترتر ژ هه‌می ئه‌زموونێن وی، مرۆڤی بۆ ژیانێ پالدده‌تن و ئه‌ڤ چاڤه‌ڕیێ بوونه ژی گرێدایه ب ئارمانجێن وی ڤه كه هه‌مان ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كی یێن روویدانێن سایكۆلۆژینه بۆ دروستكرنا سه‌قایه‌كێ گۆنجای بۆ ژیانا مرۆڤی. د سایكۆلۆژیایا تاكگه‌راییا ئه‌دلێری دا گرنگ مه‌به‌ست و ئامانجه، نه‌ك چه‌مك و تێگه‌ه و تێرم و زاراڤه‌یێن وه‌كی ره‌مه‌ك، پالنه‌ر و بابه‌تێن ژ ڤی جۆری كه هیچ هاریكاریه‌كێ بۆ شرۆڤه‌كرنا ره‌فتارا كه‌ساتیا مرۆڤی ناكه‌تن. نۆكه د هزرا ئه‌دلێری دا ب فاكته‌رێ هه‌ره‌سه‌ره‌كیێ ئارمانجێ ڤه گرێدایه كه سنوورێن ناڤه‌رۆك و چارچووڤێ ره‌فتارێن وی دیار دكه‌تن، و لنك وی مرۆڤ، نه بوونه‌وه‌ره‌كێ سرۆشت خراب و جه‌نگاوی یه، به‌لكۆ هه‌كه‌ر وی ره‌فتار و كریاره‌ك نه‌دروست ژی ئه‌نجام دا ژ ئه‌گه‌رێ خه‌له‌تیا تێگه‌هشتنا وی یه ژ وی هه‌لویستی و ده‌لیڤه‌یێ ژیانێ، و له‌وما یا پێدڤێ بۆ وی ئه‌وه كه ئه‌و بزانیتن وی شیانا گۆهۆڕینێ تیدا هه‌ی، چونكی ئه‌و خۆدان ئازادی و ویست و شیانه‌كا ئازاد و سه‌ربخۆیه كه ئازاد بژیتن و به‌خته‌وه‌ریێ هه‌لبژاریتن، و بگه‌هیته سه‌ركه‌فتنێ و كاملبوونێ وه‌كی ئارمانجه‌ك دۆماهیك بۆ خۆ.
وه‌ك دیاره د ڤێ پشكێ دا مه ئاماژه ب هنده‌ك وان تیۆرییا دا ئه‌وێن كه گرنگیێ دده‌نه ده‌مێ داهاتووی وه‌كی فاكته‌ره‌كێ سه‌ره‌كی بۆ بنیاتنا كه‌ساتیێ، به‌رۆڤاژی ده‌مێن بۆری و یێ نۆكه. دیاره د هزرا وان دا ئارمانج و چاڤه‌ڕوانییا د ئاینیده‌ی دا ئه‌و فاكته‌رن كه ده‌ینامۆیێن بزاڤ و چالاكی و كار و مان و ژیانا مرۆڤی و دابینكرنا ئاسایێش و سه‌قایه‌كێ ئارامێ سایكۆلۆژی نه كه بۆ ئاڤاكرنا ستراكچه‌رێ كه‌ساتیا مرۆڤی پێدڤی و فه‌رن، و بزوێنه‌ری ویست و داخوازی و گه‌هشتن ب ئاستێ بلندێ بده‌ستڤه ئینانا خۆدی (self-actualization) دهێنه هژمارتن.
هه‌لبه‌ت د جهێ خۆ دایه كه بهێته گۆتن ژ بلی هندێ كه هه‌ر كۆمه‌له تیۆریه‌ك ژ گرووپێن سه‌ری ته‌كه‌زه‌كا سه‌ره‌كی لسه‌ر ئێك ژ ده‌مێن رابردوو یان نۆكه یان ئایینده‌ی بتنێ دكه‌تن، لێ یێن هه‌ین هنده‌ك تیۆریێن سایكۆلۆژی كه ئه‌ڤ دیوارێ ده‌مه‌كی یێ شكاندی و تنێ خۆ ب ئێك ژ ڤان قۆناغێن ده‌میڤه گرێ ناده‌ن ، به‌لكۆ دروستبوونا كه‌ساتیا مرۆڤی بشێوه‌كی سروشتی و ڕاسته‌قینه بۆ دوو یان سێ جۆرێن وێ دزانن. بۆ نموونه كه‌سه‌كێ هێنری موورای(Henry Murray ) (؟-1892) ێ ئه‌مریكی و خۆدانێ تێرمێ كه‌ساتی ناسی كه پالنه‌ر هزرا وی یا سه‌ره‌كی یه و ب باوه‌را وی ژ پێدڤیاتی ب ئازرێنه‌رێن ده‌ره‌كی وناڤخۆیی سه‌رچاڤه‌ی دگریتن، و ئه‌ڤ هه‌ر دوو فاكته‌ره ژی هه‌مان ئاماژه‌یه‌كه بۆ هه‌ر دوو لایه‌نێن ده‌می، ئانكۆ رابردووی و نۆكه، وه‌ك هۆكارێ سه‌ره‌كی بۆ ره‌فتار و كه‌ساتیا مرۆڤی و ئاراسته‌یه‌كێ گۆهۆڕینی و گه‌شه و پێشكه‌فتنێ د ئاینیده‌ی دا.
هه‌ره‌سا خۆدانێ ڕێبازای شرۆڤه‌كار سایكۆلۆژیێ و سایكۆلۆژیستێ سویسرایی كارۆل گۆستاڤ یۆنگ(1961-1875-Carl Gustav Jung) د تێرم و ئه‌و چه‌مكێن د بیردۆزی یا خۆ دا بكار دبه‌تن ڕاستیه‌كێ بۆ مه رۆهن دكه‌تن كه ئه‌و ژی پێكڤه‌گرێدای بوونا رابردووی (كه هێمایێ گرنگیێ لنك وی بۆ وێ چه‌مكێ نه‌خواست یان نه‌ستێ ب كۆمه‌ڵه كه ژ دویڤدا چۆنا وی بۆ كۆمه‌كا ئه‌فسانه و نه‌خش و نیگارێن سه‌ر دیوارێن شكه‌فتا هاتیه شرۆڤه‌كرن )، و ئایینده‌یه كه نۆێنه‌رێ وێ هزرا وی یه د بده‌ستڤه‌ئینانا خۆدی(Achieving selfhood) یه لنك مرۆڤی. بگۆتنه‌ك دیتر مرۆڤ و كه‌ساتی د ده‌مێ نۆكه دا به‌رهه‌مێ پێكگه‌هشتنا رابردوو و ئاینیده‌یه‌كێنه‌كێ نه د ژیانا وی دا.
و هنده‌ك ژی وه‌كی هاری ستاك سوولیڤان (1949 -1892 Harry Stack Sulivan /) كه دابه‌شكرنا قۆناغێن ژیانێ لنك كه‌ساتیێ راستیه‌كێ نێشانی مه دده‌تن كه كه‌ساتی به‌رهه‌می ئه‌زموونێن جڤاكی یێن زارۆكینیێ ( رابردوو )، بزاڤ و كۆششا وی بۆ تێگه‌هشتن ژ خۆدێ خۆ وه‌كی چه‌وا خه‌لك ته‌ماشه‌ی وی دكه‌ن و د وی دگه‌هن ( نۆكه )، و بزاڤ و ماندی بوونا وی بۆ ژیانه‌كا ئاسووده و ئارام د جڤاكێ دا و خۆگۆنجاندن دگه‌ل هه‌می لایه‌نێن جڤاكی و ژینگه‌هی و دروستكرنا هه‌ڤسه‌نگیه‌كێ دناڤبه‌را واندا و ئه‌نجامدانا گۆهۆڕینێن پێدڤی لده‌مێ پێدڤی ( ئاینیده‌ی )یه.
ولدۆماهیكێ ژی ڕێبازا ئه‌گه‌رییا چه‌ند- فاكته‌ری(multifactorial Analysis) كه جۆره‌كه ژ تێكهه‌له‌یه‌كا هه‌می فاكته‌رێن كارتێكه‌ر لسه‌ر دروستبوونا كه‌ساتیێ ژ بۆماوه‌یی و كیمیاوی/فیزیكی بگره هه‌تا كۆ سایكۆلۆژی كه خۆ د هه‌می ده‌مێن ( رابردوو و نۆكه و ئایینده‌ی ) دا دبینیتن، وه‌كی نموونه نه بۆ دیتن و بیر و بۆچۆنێن سایكۆلۆژی لدۆر بابه‌ته‌كێ گرنگێ ژیانا مرۆڤایه‌تیێ كه ده‌مه، كه پشكه‌كه ژ زانستێ ناسینا كه‌تیا مرۆڤی لبن ڕه‌وش و سه‌قایێ سایكۆلۆژیایا ده‌مێ سایكۆلۆژی.
ئــه‌نــجــام
ده‌م وه‌ك تێگه‌هه‌ك سایكۆسۆسیۆ-كۆنكرێت دیارده و بوونه‌ك د ژیانا مرۆڤیدا جهه‌ك تایبه‌ت دگریتن، و ئه‌ڤ چه‌نده یا بوویه سه‌ده‌مێ هندێ ژبلی زانستێن كۆنكریت، زانستێن مرۆڤی ژی بچاڤه‌ك گرنگ ته‌ماشه‌ی وێ بكه‌ن و د ڤێ ڕاستێدا ژی زانستێ سایكۆلۆژی هندا دیتر پویته‌ی پێدده‌تن چونكی ئه‌ڤ زانسته پویته‌ی ب ناڤه‌رۆكا ژیانا مرۆڤی و كاودانێن كارتێكه‌ر لسه‌ر بوونا خۆ و هه‌می ئه‌و ده‌رگه‌هێن كۆ مرۆڤ ڕاسته‌وخۆ یان نه‌ڕاسته‌وخۆ پێڤه‌گرێدایه، دده‌تن. ده‌م د ناڤه‌رۆكا هه‌ر تیۆره‌كێ بڕه‌نگه‌ك جیاواز یێ هاتیه لێكدان، چونكی تێگه‌هشتنا هه‌ر بسپۆر و زانایه‌كی بۆ مرۆڤی و ژیان و كه‌ساتی و ستراكتوورێ كه‌ساتییا وی دگه‌ل یێن دیتر جیاوازه.
ژێـــــــده‌ر:
- پورا فكاری، نصرت1…(1380) . فرهنك جامع رواشناسی روانپزشكی و زمینه های وابسته انگیسی- فارسی، چاپ سوم،چاپخانه وزارت فرهنگ و إشاد اسلامی فرهنك معاصر، دووجلد، تهران (1610)ص
- الفتلاوی، علی شاكر(2010). سیكولوجیه الزمن، الاصدار اول، دار صفحات، دمشق،(168)ص.
- كمال ،علی(1988) النفس انفعالاتها و امراچها و علاجها، فی جز‌وئین، گ، 4 دار الاوسگ، بغداد (818)ص
- گولی، نه‌سره‌دین ئیبراهیم(2013) ژ یاسایێن ژیانی: گۆهۆرینا زاراڤ و تێگه‌هان، رۆژنامه‌یا وار، ژماره( 961 ) ل (9/چ.پ.2013)(6)ص، دهوك.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ بسپۆرێ پێداگۆگیا و سایكۆلۆژیێ / به‌شێ ده‌روونزانی / زانینگه‌ها زاخۆ
