بلند محهمهد بۆ گۆڤارا پێنگاڤ:
ههڤپهیڤین: ههلز عهلی سهلیم
نڤیسهرهكه دبێدهنگیا خوه دا ههولا ئافراندنێ دكهت و داڤێن جیهانا خوه یا نڤیسینێ
دناڤبهرا شعرێ و ڕۆمانێ و كورته چیڕۆكێ دا رستینه. كار ل رۆژنامهگهریێ كریه و بوویه پهیامنێر، نڤیسهر، سكرنێرێ نڤیسینێ و كارێ سهرنڤیسهریێ ژی كریه. دناڤبهرا خهون و ژیواری دا قهلهمێ وی دیدهڤانێ گهلهك بویهران بوویه، چ وهك تاكهك ژ ڤی جڤاكی و چ وهك زیندانیهكێ سیاسی. مه ل كۆڤارا پێنگاڤ ئهڤ دانوستاندن ل گهل نڤیسهر بلند محهمهد كر.
ههلز عهلی سهلیم: ئهگهر بێژینه ته (بلند محهمهد) كییه؟
بلند، خهونهكا بجه نههاتیه، ترسهكا دانپێدان پێ نههاتیهكرن، ئهو نهتنێ ناڤهكه، نه تنێ لهشهكه ل سهر ڤه زهمینی مهش دكهت، بهلكو چیۆِۆك و سهرهاتیهكه هێشتا چ قهلهمان نهنڤیسیه. كو دهوندرێ وی دا شهڕهك گرانه ههیه و تژی چاڤان ئاشتیه. جاران دگرنژت چونكو ژیان وهسا دخوازت و پڕانیا جاران ژی بێدهنگه چونكو ل پهی باوهریا من، بێدهنگی مهزنترین و كاریگهرترین چیڕۆكه مرۆڤ بشێت سهرهدهریهكا ڕاستگۆیانه ل گهل بكهت بێی بكهڤیته دهراڤێن تهنگاڤ، ئهڤه ژی نه ڕهڤینه ژ هیچ ههلوهستهكی، لێ بێدهنگی نهئهوه وهكو فیلۆسۆفهك دبێژت، ههمی دهما ڕامن ژێ ڕازی بوون نینه، بهلكو وهستیانهكه ژ شرۆڤهكرنێن كهس پیتهی پێ نهكهت. من ژی ههر ڤیایه كهسهكێ نۆرمال و نهكوبار بم، چونكو ژیان ب كورتیا خوهڤه بهر هندێ ناكهڤیت دهروونهكێ چێكری و نهئاڤا دخوهدا ئاڤا بكهم.
ههلز عهلی سهلیم: رۆژنامهگهری و ئهدبیات چهند دگهل ئێك د گونجن؟
د جیهانهكا تژی ناكۆكی و نه رهحهتی دا، ئهدهب وهكو پهناگهههك بۆ گیانی دمینت و رۆژنامهگهری ژی وهكو كاكلكا ڕاستیێ و دیاركرنا روودانێن رۆژێ خوه ددهته ناسكرن. ل ڤێره ئهدهب پێژنهكه د ناخا مرۆڤایهتیێ دا و ئهندیشه و خهیالێ دهوندرێ وی دا هشیار و ئاڤا دكهت و وی دهربازی گهشتێن دوور دكهت كو جوگرافیا و سینۆر نهشێن چ قهید و بهربهستان بۆ بدانن. دگرین، دكهنین، خهونان دبینین و دهربازی سینۆرێن ئاسمانان دبین و ستێران بۆ خوه دكهینه كۆلكێن ئاخێ و تێڤه سهرێ خوه ل سهر بالیفكهكێ ژ ههوران ددانین. لێ رۆژنامهگهری دهنگێ ژیواریه و خۆدیكا جڤاكیه و ههولددهت ههر تشتی، یێ خۆش و نهخۆش وهكو بهلگه و دیدهڤان ل سهر دهم و چاخهكی تۆمار بكهت و هشیاریێ ل نك تاكێ جڤاكی پهیدا دكهت و ههولددهت خواندهڤایی دانته بهرامبهر روودانان و هاریكاریێ دكهت بۆ چێكرنا رایا گشتی ل دۆر ئهو چهندا ل ڤێ جیهانێ رووددهت.
ئهدهب ژی ب رێكا چیڕۆك و رۆمان و شعرێ و تایێن دی یێن ئهدهبی ههر ئهڤا دژیواری دا ههی ب شێوهیێ فهنتازی وهكو سهربۆرهكا مرۆڤایهتی یا كوور ب ڕامانا گهڕیان ل ناسنامهیێ و ڕامانێن مرۆڤایهتی دهینته پێش. لهوا وهكو ئهدیبهك دبیته رۆژنامهڤان دبیت كارتێكرنهكا نێگهتیڤ ل سهر بهرههمێ وی یێ ئهدهبی ههبیت، ئهڤ چهنده ژی نه قاعیدهیه، بهلكو ل سهر ژینگهه و ژیوارێ نڤیسهر تێدا دژیت دمینت و نڤیسهرێ ههی دشێت ههڤسهنگیهكێ دناڤبهرا ههردو بیاڤان دا بكهت. رۆژنامهڤانیێ لهز دڤێت و ههر تشت ڤێت ل گهل دهمی ب لهز بهێـته نڤیسین و دهركرن، چونكو بتایبهت نوكه چاخ چاخێ لهزێ یه و تهكنۆلۆژیایێ سهرێ ژ ههر تشتی ستاندی، نوكه نینه خوه ل هیڤیا پهیامهگی ههتا تی ڤی یهك یان رادیۆیهك بهلاڤ بكهت، ڤێت تشت ههمی دگهرمیێ دا بهێته بهلاڤكرن، ئهڤ چهنده دهمی ژ نڤیسهری دخوت و دبت كارتێكرنێ ل دهمێن نڤیسنێن دهقهكێ ئهدهبی بكهت.
ههلز عهلی سهلیم: كیش كار ب ساناهیتره رۆژنامهگهری یان ئهدبیات و بۆچی؟
ب دیتنا من، كو چهندین سالان مژوولی كارێ رۆژنامهگهریێ بووم، دبینم رۆژنامهگهری ب ساناهیتره، چونكو پشتبهستنێ ل سهر نڤیسینا ئێكسهر و بێ رتۆش دكهت و پێدڤی ب خهیال و فهنتازیایێ نینه. نڤیسین بۆ رۆژنامهكێ وهكو ئاگههداری و ب سهرههلبوونا روودانان دهێته نڤیسین و چ مهرهم پێ نینن كو خواندهڤایی ب دهربڕین و ههڤۆكێن دارشتی و تژی فهنتازیاڤه حێبهتی كهت. راسته ژ لایێ دهمی ڤه رۆژنامهگهری سهرگێژیه و كارهكێ رۆژانه و بهردهوام دڤێت و فشارهكا مهزن دئێخته سهر رۆژنامهڤانی كو بزووترین دهم نڤیسینا خوه ب دووكاهی بینت، لێ خۆشیا وێ ئهوه كارێ كۆمێ یه و ئهو كۆم دبیته هاریكار كو كار ب لهز برێڤه بچن. لێ نڤیسینا دهقهكێ ئهدهبی دهمێن درێژ و هزر كرن و لێكدانێن دوور و كوور بۆ دڤێن، ئانگو ئهدهبی ئازادیا دهمی یا ڕههایی بۆ دڤێت دا كو دهقهكێ بێ كێماسی بهێته بهرههمهینان.
ههلز عهلی سهلیم:
وهك ئهز دزانم ته چهندین پهرتووك ههنه، ژوان ڕۆمان، چیڕۆك، شعر، دێ شیێ بهحس كهیی، بۆچی ئهڤ گوهۆرین و ژانراوێن جودا جودا؟ ئایا شعرێ، چیڕۆكێ تێرا هزرا ته بیاڤ نهبوو؟
شعر و چیڕۆك و ڕۆمان من ههنه، ههتا بۆ زاڕۆكان ژی شعرێ دنڤیسم كو پڕانیا وان پهروهردهینه و نوكه دناڤ بهرنامهیێن خواندنێ دا ل ههرێما كوردستانێ ل پۆلێن ئێكێ و دویێ بنهرهت دهێنه خواندن. ب من وهره، رح رهنگهكی بتنێ نانیاسیت، چونكو ژیان ب خوه ژی رهنگ و دهنگه و ههر رهنگهك و دهنگهك ژی سهرهاتی و چیڕۆكهكه. لهوا دهمێ بابهتهك ههبیت و قهوارهیێ هزركرنا وی ژ قهوارهیێ شعرێ و چیڕۆكێ دهركهڤیت، دێ قالبهكێ دی گهڕین دا بشێن وێ هزرێ تێدا داڕێژن. دهمێ كێلیكهك د وژدانێ دا ب لڤیت و مرۆڤی توشی ئێشانهكێ بكهت، وێ كێلیكێ یان ههلوهستی دێ شێی كهیه چیرۆك. دیسا ههكه سۆز دپهقن و ههستێن ئاریایی دل و دهروونی دگرن، ڤهڕێژ دشیاندایه ببیته شعرهك. ڕامان ژ ڤان گۆتنان ئهوه بێژین ههر هزرهكێ قالبهك بۆ دڤێت دا تێدا بگههیت. ههر رهنگهكێ ئهدهبی ژی، پهنجهرهكه ل هنداڤ خوهیهتی و ژیانێ و جڤاكی ب گشتی و گهلهك جاران ژی هندهك گۆتن و كریار ناهێنه گۆتن، لهوا نڤیسهر پهنایێ بۆ ب كارئینانا هێمایان دبهت دا بشێن دانوستاندنێ ل گهل دهروونێ خوه یێ تژی ئێشان حهزكرن بكهت. ئهڤ دهرێژا رهنگێن جودا یێن ئهدهبی ژی، پێدڤیهكا بابهتیه پتر ژ هندێ كو ههولهك بیت بۆ خوه دیاركرنێ د وان رهنگێن جودا دا.
دهمێ نڤیسهری دڤێت تلا دانیته سهر برینهكێ، ئهڤه ب سهرهاتی و ڤهگێڕانهكا ساده ناهێته دهست، دڤێت شێوازهكێ كاریگهر ههبیت كو كارتێكرنێ ل ههستێن خواندهڤایی بكهت و ههولا چێكرن و ئازراندنا پرسیاران بكهت و تژی هزر و سهرێ خواندهڤایی گۆمانان ڕاچنت. نڤیسهر ژی وان جۆرێن ئهدهبی ناههلبٍژێرت، بهلكو ئهو نڤیسهری ناچار دكهن كو بهرێ وی بكهڤیته جورهكی و خوه تێدا ببینت ههتا بشێت بنڤیسیت. چونكو بهری ههر پێنگاڤهكێ دڤێت هزر یا گههشتی بیت، ههكه بچیته ناڤ بیسانهكی دێ ل فێقیێ گههشتی گهریێت و كهس كهڕكا ناخوت، هزر ژی وهسایه ههتا نهگههیت نابیته بهرههم و دێ تژی كێماسی بیت. بزاڤێن ههمهجۆریا نڤیسینێ ژی ل نك نڤیسهران، نه یاریپێكرنهكه، بهلكو ئێك ژ پێدڤیانه، چونكو نڤیسهرێ ڕاستهقینه نهتنێ ب ژیانهكێ دژیت، بهلكو ب هزاران ههلوهستان دژیت و ههر ئێك ژ وان رهنگێ خوه، دهنگێ خوه و تام و رحا خوه یا تایبهت ههیه.
ههلز عهلی سهلیم:
تو وهك زیندانیهكێ سیاسی و ته ئهشكهنجه و نهخۆشی گهلهك د زیندانێن عیراقێ ڤه دیتینه و تو یێ تووشی قوتانێن دژوار بوویی، ئایا زیندانێ چ رهنگڤهدان د بهرههمێن ته یێن ئهدهبی دا ههیه؟
ئهز وهكو زیندانیهكێ سیاسی، ژ لایێ دادگهها ( الپوره) ل بهغدایێ ب (10) سالان هاتمه دادڕهسكرن و هندهك ژ حوكمێ خوه ل زیندانا ئهبۆغرێب بره سهر. ههلبهت دزیندانان ڤه، زیندانی تووشی ئهشكهنجه و قوتانێن گران دبیت و كارتێكرنهكا مهزن و نێگهتیف ل سهر ژیان و دهروونێ مرۆڤی دكهت و جاران هندهك ژ وان قوتانان دبنه ئهگهرێ گرێیێن دهروونی ل نك زیندانی. دنڤیسینێن من دا رهنگڤهدانا زیندانێ و ئهشكهنجهیێ ههبوویه و ڕۆمانا من ( سۆتنگهه- 2005) ل سهر زیندانێ و ئهو ئێشان و نهخۆشیێن زیندانێ یه و دیسا پهرتووكا من( ژ بیردانكا زیندانێ – بیرهوهری) ل سهر بیرهاتن و بیروهریێن منن دزیندانێن رژێمێ ڤه كو ئهڤ بیروهریه ب دارشتنهكا ئهدهبی من ههولدایه بنڤیسم. نڤیسین ژی ل دۆر زیندانێ، وهكو دیدهڤانیهكه، یان تۆماركرنا بهلگهنامهیهكێ یه ل سهر وان ئێشان و نهخۆشیێن مه دیتین. ههروسا ناڤگینهكه ل سهر بهرگریكرنا ژبیركرنێ و ههولهكه بۆ فامكرنا وی تشتێ د وێ قوهناغێ د روودای و بزاڤهكه بۆ سارێژكرنا برینهكا چ جار نههێته دهرمانكرن.
د شعر و ڕۆمان و چیرۆكێن من دا، ێشانێن مرۆڤهكێ ژ ههر مافهكی دهێته زربههركرن تێدا بهلی و زیق دكهن. كاراكتهرێن تووشی ئهشكهنجهیێ بووین، ب مهرهما ئهم مفایی ژ دیرۆكا خوه ببینین دهیننه زمان. كو دشیاندا نینه ههڤبهركرنهكێ دناڤبهرا ئهوا مه دیتی و ئهوا دنڤیسین دا بهێته كرن ژبهركو ئهوا مه دزینداناڤه دیتی جاران ژ هندێ مهزنتره ب چهند پهیڤهكان دهربرین ژێ بهێته كرن. لێ دزانم ههر رێزكهكا دنڤیسم، دناڤ پیتێن خوه دا زیندانهكێ ڤهدگریت. قێڕیهكێ دگههینته گوهێن نهسمتی. ههتا ههكه بابهتێ من ل دۆر ئهڤینی و ئازادیێ ژی بیت، لێ ڕامان و ڕههندهكێ كوورتر و دوورتر وهردگریت و ههمی ژی ب ئهگهرێ كارتێكرنا زیندانێ بوویه. نڤیسین ب خوه ژی بهرپرسیارهكا مهزنه، نهتنێ بۆ من یان بۆ وان كهسێن دهنگێ وان نههێته بهیستن، بهلكو بهرامبهر جڤاك و مرۆڤایهتیێ، لهوا ههر نڤیسینهك دڤێت ب شێوهیێ بهرهلا نههێته نڤیسین.
هۆسا زیندانێ كارتێكرن ل سهر بهرههمێ من ههبوویه، چ وهكو كریارهك بۆ بهرگریكرنێ، چ وهكو ناڤگینهك بۆ دهربرینێ، چ وهك دیدهڤانهك بۆ مێژوویێ. من دڤێت ل ڤێره تشتهكی بێژم كو نڤیسهرێن كورد چ باخهیهكێ مهزن ب مهسهلا زیندانێ نهدایه و نهشیاینه ئهدهبێ زیندانێ ب كهنه پشكهك ژ ئهدهبیاتا گشتی یا دهڤهرێ، ههر بۆ زانین ب هزاران كهسێن كورد دزیندانێن رژێمێ دا ههبوون و ههر ئێك ژ وان چیڕۆك و سهرهاتیهكه، لێ مخابن نهحكومهتێ برێكا سازیێن شوله و نه نڤیسهران گرنگی ب ڤی بابهتی نهدایه و خهمساریهكا مهزن دهرحهق ئهدهبێ زیندانێ دا ههیه. بهروڤاژی ڤان ملهتێن دهردۆرێن مه بتایبهت ئهرهبان، وان ب دههان بهرههم ل سهر زێندانێ و زیندانیان نڤیسینه، لێ مه نهشیایه چاڤ ل وان ژی بكهین و بۆ خوه بكهینه نموونه ل سهر رێچكا وان بچین.
ههلز عهلی سهلیم:
من گهلهك نڤیسینێن ته یێن رهخنهیی یێن دیتین، گرنگیا رهخنێ چ تشته؟
رهخنێ، گرنگیا خوه د وێ چهندێ دا ههیه كو بۆ فامكرن و تێگههشتنهكا كوور و باشكرنهكا بهردهوام دهێته بكارئینان، كو مهرهم و نیاز ژ ههبوونا رهخنێ چ بۆ دهقهكێ ئهدهبی بیت چ بۆ جڤاكی ب شێوهیهكی گشتی بیت، چهند خالهكان ل بهر چاڤ دگریت، وهكو، رهخنهیا ئاڤاكهر هاریكاریا كهسێ داهێنهر دكهت كو كارێ خوه باشتر بكهت و خالێن ب هێز و لاواز ژێك ڤاڤێرت. دیسا هاریكاره بۆ وهرگری كو هندهك كوژیكێن گرتی و نهدیار ل بهر ئاشكرا بن و هۆسا دێ پتر خۆشیێ ژ خواندنا دهقهكێ ئهدهبی وهرگریت. دهمێ رهخنه ل سهر دیاردێن جڤاكی ژی بیت، دێ ب بزاڤهكێ هێته ل قهلهمدان كو هشیاریهك دهربارهی كرێتی و دیاردێن نێگهتیڤ ههبیت. دڤی لایی دا رهخنه دبیته بنهمایهك ئاڤاكهر بۆ جڤاكی.
ههلز عهلی سهلیم:
تو ئێك ژوان نڤیسهرانی ل سهر سوشیالێ یێ چالاكی، دێ شێین زانین چ جوداهی دناڤبهرا نڤیسینێ بۆ سوشیالێ و دگهل نڤیسینێ بۆ كاغهزێ ههیه؟
جوداهی دناڤبهرا نڤیسین بۆ سوشیالمیدیا و كاغهزێ دا، جوداهیهك مهزن ههیه، چ ژ لایێ شێوازی ڤه، چ ژ لایێ ئارمانج و وهرگری ڤه، ههتا ژ لایێ كارتێكرنێ ڤه جوداهی ههیه. ئهو جوداهی ژی دشیاندایه بێژین دسوشیالمدیایێ دا نڤیسین لهزگینن، ئاسانن، ب ڤهگێڕانهكا سادهنه و جاران تژی سوز و عهفهوینه كو بۆ جهماوهرهكێ ههمهرهنگ دهێته نڤیسین و بیاڤێ وێ بۆ ههر كهسهكی یێ ڤهكریه و دبیت تژی شاشی تێدا ههبن لێ ب تشتهكێ نۆرمال ل سهر وێ مینبهرێ دهێته وهرگرتن. لێ یا كاغهزێ زمانهكێ پاقژ و پهتی و رێكخستی و ب لوژیك دڤێت. دیسا گرنگه نڤیسین ب دهربرین و دارشتنهكا رێكوپێك و هوور بیت و د چهندین قوناغان را دبۆریت ههتا دهێته چاپكرن.
ههلز عهلی سهلیم:
وهك من تو نیاسی، تو هاریكارییا گهنجان دكهی و ئهز دشێم بێژم گهلهك ل سهر دهستێ ته یێن بووینه نڤیسهر و ئێك ژ وان ئهزم، گهنج یان كو چ و بۆچی گهنج؟
دجیهانهكا گوهۆڕینێن لهزگین ب خوهڤه دگریت، دێ مه پێدڤی ب دهنگ و رهنگێن نوو ههبت كو دهربرینێ ژ جڤاكی و وان هزران بكهن یێن جڤاكهك نوو ل سهر دهێته ئاڤاكرن. ڤێجا نڤیسهرێن گهنج بۆ دهربرینێ ژ ڤان هزران پله و جههكێ تایبهت دگرن و ئهو پێدڤی كهسهكینه كو دهستێ وان بگریت و سهمتا وان بدهته رێكهكا ڕاست و ئهكادیمیك. مه ههمیان ل دهستپێكێ كهسهك ل پشت خوه ههبوویه كو دهستێ مه گرتی و ل سهر رێیهكا ڕاست و دروست بهرێ مه دایه نڤیسینێ و نوكه ژی دۆرا مهیه كو ئهم ب وی رۆلی رابین و دهستێ نڤیسهرێن گهنج بگرین. چونكو گهنج، پاشهرۆژن و د ناڤ خهونێن خوه دا ههستێ ژیانێ و پرسێن وێ هلدگرن، ژ بهر هندێ پشتهڤانیكرنا وان نه تنێ پشتهڤانیه ل تاكهكی، بهلكو ئهو وهبهرهێنانه د پاشهرۆژا ئهدهب و رهوشهنبیریێ دا. لهوا پشتهڤانیكرنا وان ئهركه و نه منهته.
گهلهك ژ گهنجان خهیالهكا بهفرهه و داهێنهر ههنه كو دبت ئهو هزر و خهیاله بوهرهن و پووچ بن بهری بگههن، ژ ئهنجامێ نهبوونا پشتهڤانیێ. لێ پشتهڤانیكرنا وان دێ وێ باوهریێ بۆ چێكهت كو بهردوام بن و هزر و خهیالێن وان رۆناهیێ ببینن.