ڤەگێر رمضان حجي
زانکویا جیهان-دهۆک
بەشێ کارگێری کار
ئەفلاتون د ئێك ژ بەرنیاسترين نفيسينێن خۆ داکو ئەوژی پەرتوكا “ريپابليك يان جمهوريەت”، دیاردكەت كا چەوا تێگەهێن مروفی هەبوون یا هەی بێی کو كەسەك یێ ئاگەهدار بیت ژ هەبوونا “نموونەییێ” ۆ کا چەوا زانینا دروست بتنێ د ريكا فەلسەفێ دا ب دەست ڤەدهێت هەر زانینەكا ب رێکا هەستان ب دەست ڤەبهێت، ئەو ب چ رێكا نەزانینه بەلكی بتنێ بوچونه. ئالیگوری ( The Allegory ) چیرۆکا نیشانەیی یا شكەفتا ئەفلاتونی وەکی دان و ستاندنەکێ دهێته خواندن دنافبەرا سوقرات و برایێ ئه فلاتونی گلاوکونی ڤه. د وێ ديالوكێ دا، سوقرات داخوازێ ژ گلاوکونی دکەت کۆ دونیایێ هوسا تەخمین بكەت كو وەهم و خه یال تشته كێ راستيه بۆ زێدەتر رۆن کرنا مەرەما خۆ، فێ نموونێ بۆ دروست دکەت:
هوسا تەخمین که کۆ شکەفته کا هەی د ژوورڤه گروپه کێ کەسا پێن هاتینه زیندان کرن هەر ژ روژا کۆ ژ دایك بووین ئەڤ زيندانيه نەشێن خۆ بلڤینن و سەر و پێن وانا د گرێداینه داكو نەشێن جهين خۆ بگوهورن و ل دور خو بزڤرن و ئەو بتنی دشێن وی تشتی ببینن ئەوێ ل بەرامبەری وان کۆ ئەوژی دیوارەکێ بەری یه ل پشت و د سەر ڤان زیندانیان دا ئاگرەکێ هەی و دناڤبەرا ئاگری و زیندانیان دا دیواره کێ نزم یێ هەى كۆ خه لك لێ هاتن و چونێ دکه ن و تشت یێل ل سەر سەرێ وان و روناهیا ئاگری سیتافكێ بۆ وان تشتان چێدکەت و سيتافكا وان تشتان ل سەر وی دیواری دەر دکەڤیت ئەوێ ل بەرامبەری وان زیندانیان و هه می تشتی ئەڤ زيندانيه دبينن بتنى ئەڤ سيتافکەنه و دەنگێن ئێکانه بێن کو ئەڤ زيندانيه گوهـ لێ دبن دەنگڤەگەرێن شکەفتێ نه.
نوکه چونکی ڤان زیندانیان چ جارا تشتێن راستەقینه نەديتينه و د ژیانا خۆ هەمیێ دا ڤان زيندانيان بتنێ سيتافكا تشتان يا ديتی ئەو ڤێ سيتافكێ ب تشتێ دروست و راستەقینه خەلەت دبن و ل نك وان ئەڤ دەنگڤەدانێن شکەفتێ هندەك دەنگن یێ ژ وان سيتافكان چێبووین بو نموونه ئەگەر سیتافکا باڵندەکی دیار ببا دائەو زيندانيه بێژن وان باڵندە دیت ئەو نابێژن کو ئه ڤه سيتافكا وی باڵندەیە چونکی راستیا وان چ ژ سیتافکێ نزانن پشتی ده مەکێ درێژ، ئێک ژ زيندانيان دێ سروشتى ڤێ دونیایی تێگەهیت و دێشێت تەخمین کەت کا دێ ج سيتافك پشتی هنگێ هێت و ئەڤ چەنده دێ بیته ئەگەرێ پەسنکرن و ئمتیاز کرنێ ژ زیندانیێن دی.
نوکه دا هوسا بدانين كۆ ئيك ژ زیندانیان یێ ئازاده بۆ دەرکەفتنێ و ئەگەر کەسەک باڵندەکێ راستەقینه نیشا ڤی زیندانی بدەت د شيانێن ڤى زيندانی دا نابن کۆ ژێک جودا بكەت ل نك وى ئەو سيتافكه باڵندێ راستەقينه یه ئەوا لسەر ديوارێ شکەفتێ دیتی خەیالا وی باڵندەی بۆ وی راستەقینه تره ژ باڵندەی ب خۆ.
سوقرات بەردەوامیێ ددەتێ هزر که دێ چ چێبیت ئه گەر بەرێ وی زیندانیێ هاتیه ئازاد كرن دابا ئاگری بێگومان دا ئەو زیندانیه بەرێ خۆ ژ ئاگری وەرگێریت ژبەر ڕوناهیا وێ یا دژوار و دا جارەکا دی بەرێ خۆ دەته تاریاتیێن سیتافکا، ئەوا کو بۆ وی پتر یا راستەقینه. نوکه ئەرێ دا چ چێبیت ئەڤ چەندە پێنگاڤەکا دی پتر چووبا و ئەڤ زیندانیه نەچار کربا بچیته ژدەرڤه؟ دا ئەڤ زیندانیه تورە و خەمگین بیت، و نه دشیا تشتێن ڕاستەقینه ل هەمبەری خۆ ببینیت چونکی دا کورە بیت ژ ڕوناهیێ.
پشتی چەندەکێ، ئەڤ زیندانیه دێ تێگەهیت کۆ نهو راستيا د شكه فتێ ڤەيا خەلەت بوو. دێ تەماشەی روژێ کەت و دێ تێگەهیت کو ئەو پێكهاتەیه بۆ یێ وەرز و سال و هەر تشتەكێ هەبوونا خۆ لسەر ڤی ئەردی هەی چێکری (هەروەسا هەر ئەگەر ئەڤ پێکهاتەیه کۆ بوویه ئەگەر کۆ ئەو و ئەو زیندانیێن دگەل وی دا وێ چەندێ د شکەفتێ ڤه ببینن یا کو بۆ وان راستەقينه). ئەڤ زیندانیه بەرێ خۆ نادەته روژێن بەرێ ئەوێن د شكەفتێ ڤه دگەل بیرهاتنێن خۆش بۆ وی ئەو نوکه تێدگەهیت کو ئەوا وی بەرێ دزانی نەزانینەکا راستەقینه بوو.
پاشی ئەو زیندانیێ ئازادکری دێ بریاری دەت بزفریته شکەفتێ دا كو ئەوێن مایی ئازاد بكەت ل دەمێ ئەو دزفریت دێ تێکوشيت داكو بۆ وان ديار كەت (وان تێبگەهینیت) دەربارەی تارياتيا شكەفتێ دێ ئەڤ ڕەوشت و رەفتاره بۆ زيندانيێن دی یێ سەرسورمان بيت هيشتا تارياتيا شكەفتێ راستيا وان يا ئێكانەيه و ل شوینا پەسنا وی بکەن ل نك وان يێ مەژی هشکه و باوەر ژێ ناکەن کا وی زیندانیێ ئازاد چ هەیه بێژیت دێ گەفێن کوشتنێ ل وی زیندانیێ ئازادكەن ئەگەر هات و ئەو وان ئازاد بكه ت.
رامانا في جەندێ چيه؟
ئەفلاتون بەراورديا وان زیندانیێن بەندکری ئەوێن د شکەفتێ دگەل وان کەسا دکەت ئەوێن تیۆرا نموونەیی یا ئەفلاتونى نەزانن خه لك خه لەت دبن ژ وی تشتێ ل بەرامبەری وان دەردکەڤیت و یا ژوان ڤه راستەقينەيه و د نەزانینێ دا دژین و خۆشبەختانه هەمی تشتێ ئەڤ مرۆڤه دزانن نه زانینه بەلێ ل دەمێ بەشێن راستیێ دەردکەڤن دشێت یا ب ترس بیت و دشێت وە ل خه لکی بکەت کۆ جارەکا دی بەرێ خۆ ژێ ڤەگێرن ئەگەر هات و کەسەکی بەرێ خۆ ژێ نه وەرگێرا و یێ بەردەوام بوو د لێگەریانێ دا دێ وی کەسی تێگەهشتنەکا باش هەبيت د دنيايا دەورووبەرێن خودا و نەشێن جارەكا دى بزڤريته د نەزانينا خۆ يا بەرێ دا ئەو زيندانيێ ئازاد نوينەراتيا فەيلەسوفا دكەت، کو لێگەریانێ لسەر راستیەکا موکۆم و باش دکەن ژ دویری ئەو راستيا ئەو دزانن.
ل گورەی ئەفلاتونی ل دەمی خەلك زمانی ب كار دئينن ئەو ناڤێ وان تشتا نا ئينن ئەوێن کۆ دشێن بهێنه ديتن بەلكى ناڤێ وان تشتان دئينن ئەوێن كۆ نه ئێنه دیتن. ئەڤ ناڤه لسەر وێنێ وان تشتان دەردكەڤيت ئەوێن ئەم د مێشكێ خۆ دا د گرین ئەو زیندانيه ل وێ باوەرێ بوو كو سيتافكا وی باڵندەی ب راستى باڵندە بوو حه تا كو ل دۆر خۆ زفری و راستی دیتی و نوکه، جهێ هزرا نموونا باڵندەی ب دانه جهێ تشتەکێ گرنگتر وەکی تێگەهێ دادپەروەرییێ تيورا ئەفلاتونی یا نموونه یێ ئەو تيورەيه ياكو رێكێ ددەته خەلكى ل دويماهيێ ل دور خۆ بزفرن و راستیێ پەیدا بكەن. د بنیات دا زانين ب رێكا هەستان ب دەست ڤه دهێت و تێگەهشتن نەزانینه ب هه می رێکان بەلكى بتنێ تیروانین و ڕا یه. بتنێ د ريكا مەنتقێن فەلسەفێ دا كەسەك دشێت زانينێ بدەستڤه بينيت.
(ژ پەرتووكا بنه ماين فلسفى)
