رەسووڵ سوڵتانی
لە كەس روون نییە یەكەم دەقی وەرگێڕدراو ئی چ سەردەمێكە و چ نەتەوەیەك یەكەمجار دەستی داوەتە كاری وەرگێڕان، بەڵام راشكاوانە دەتوانین بڵێین وەرگێڕان لەگەڵ داهاتنی زماندا بووەتە پێویستییەكی ژیانی ئینسانەكان. لەو سۆنگەیەوە، وەرگێڕان لەگەڵ تێپەڕبوونی زەماندا نەك لە پێویستبوونەكەی كەم نەبووەتەوە بگرە رۆژ بە رۆژ زیاتر هەست بە پێویستبوونەكەی دەكەین. ئەو رۆژە ئێمە پێویستمان بە وەرگێڕان نابێ، كە ئیتر بۆ هەتاهەتایە ماڵاواییمان لە زمان كردبێ و دەرگای هەموو پێویستی و پێداویستییەكانیشمان لەسەر خۆمان گاڵە دابێ.
سوودی وەرگێڕان
بە هێنانەوەی چەند نموونەیەكی مێژوویی دەتوانین باسی سوودەكانی وەرگێڕان بكەین. یەكێك وێستگە هەرە دیار و كاریگەرییەكانی ژیانی مرۆڤایەتی، چاخی رێنسانسی ئەورووپایە كە كاریگەرییەكانی هەتا ئەم دەموساتەش بەسەر جیهان و ژیانی مرۆڤ و مرۆڤایەتییەوە ماوە و نەبڕاوەتەوە. رێنسانس بەرهەمی وەرگێڕانە. لە سەردەمی سەدەكانی ناوەڕاستدا شارستانییەتی ئیسلام لە لووتكەی گەشەی خۆیدا بوو و هەتا چەقی ئیسپانیا پەلوپۆی هاویشتبوو. ئەو كاتەی كەسێكی وەك ئیبنولڕوشد بە قووڵایی فەلسەفەی یۆناندا رۆچووبوو و هێشتا شەریعەتزانەكان بەگژ ئەقڵ و فەلسەفەدا نەهاتبوونەوە رەوتە هزرییەكان لە دەرباری عەباسییەكاندا شەو و رۆژ مشتومڕ و چەلەحانێیان بوو و محەمەدی غەزالی لە داخی ئیبنوڕوشد، تهافت الفلاسفەی نەنووسیبوو و فتوای سەری فەیلەسووفانی نەدابوو، ئەو دەمەی ئیبنولڕوشد بە راڤەكەری فەلسەفەی یۆنان دەناسرا و پێیان دەگوت ئەرەستۆی دووەم، لەو جەنگەیەدا رۆژئاوا لە گێژاوی سەدەكانی ناوەڕاستدا نوقم ببوو و رۆژانە خەڵكی جیابیر و ئازادیخواز لە دادگاكانی پشكنینی باوەڕدا حوكمی سووتێنران و دەست و لاق پەڕاندن و سێدارەیان بۆ دەبڕدرایەوە. بەڵام لە سۆنگەی وەرگێڕانی بەرهەمەكانی ئیبنولڕوشدەوە بۆ سەر زمانی لاتینی، ئەوان گەنجینەی بیری یۆنانی كۆنیان دۆزییەوە و لە جەغزی تەسك و تاریكی كلێساكان هاتنە دەرێ و بووژانەوە. هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێ، ئەوان ئەوەی هەیانە قەرزباری وەرگێڕانن، وەرگێڕانی ئەو هەمووە كتێب و نامیلكەیەی لە ئیمپراتۆرە ئیسلامییەكەی دراوسێیاندا دەردەچوون و بەرهەمی خوێندنەوە و بەدواداچوون و لێكدانەوە و راڤەی فەلسەفە و ئەدەبی یۆنانی كۆن لەلایەك و چەلەحانێ و مشتومڕی كەلامییەكان لەلایەكی دیكەوە بوون.
كەوابوو ئێمەش دەتوانین ئاوا سوود لە وەرگێڕان وەرگرین و لەم سەردەمە تاریكەی ئەقڵی خێڵەكی و عەشیرەتگەراییەی ئێستامان دەرباز بین. لە سۆنگەی وەرگێڕانەوە جگە لەوەی كلتوور و دابونەریت و جیهانبینیی گەلانی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو دەناسین، هاوكات لە بەرهەمە هزری و پیشەیی و تەكنۆلۆژییەكانیان دەتوانین بۆ پێشخستنی خۆمان كەلك وەرگرین. وەرگێڕان ئەمڕۆ ئامرازێكە، كە ناهێڵێ تۆ كاتی خۆت بە تاقیكردنەوە و هەڵەكردن بەفیڕۆ بدەیت، بەڵكو ئەوەی گەلانی پێشكەوتوو پاش تاقیكردنەوە و هەڵە وەك ئەنجامێكی دڵخواز بەدەستیان هێناوە، بە وەرگێڕان دەكەوێتە بەردەستت. وەرگێڕان دەبێتە هۆی دەوڵەمەندبوونی كتێبخانەی كوردی و لەو سۆنگەیەشەوە كەوشەن و ئاسۆی ماریفەت و تێگەیشتنی تاكی كورد رۆژ بە رۆژ بەرفرەوانتر دەبێ. یانی وەرگێڕانی هەر كتێب و نامیلكە و بابەتێكی بەسوود، وەك ئەوەیە تۆ لە ژوورێكی تاریكدا بیت و پەنجەرەیەكی رووناكت بۆ بكەنەوە و لەوێوە بڕوانیت، بۆیە چەندی پەنجەرەكانی ئەم ژوورە(دنیایە)ی تێیدا دەژیت، زیاتر و گەورەتر بن، ئاسۆی روانین و بیركردنەوە و ماریفەتت بەربڵاوتر دەبێت. لێرەوەیە كە ئیتر پرسیارەكانی: من كێم؟ چیم؟ چۆن هاتووم؟ بۆ هاتووم؟ ئەركم چییە؟ مافم چییە؟ چیم لەدەست دێ؟ دەبێ چ بكەم و چۆنی بكەم؟ لە كوێی ئەم جیهانەدا وێستاوم؟ چۆن بگەمە ئەو كەسانەی ئاوا لە پێش منەوە دڕۆن و ئەو هەمووە لێیان دوا كەوتووم؟ و… دەیان و بگرە سەدان پرسیاری دیكەی لەو چەشنە بە مێشكتدا دێن. دەی، گووران و پشكووتنی پرسیار لە مێشكی مرۆڤدا، سەرەتای گەڕان و كنە و پشكنینی مرۆڤە بەدوای خۆناسیندا. ئیتر مرۆڤێك كە هەموو دەرگا و رۆچنەكانی لەخۆی داخستبێ، چۆن ئەم پرسیارانە لەخۆی بكات؟ باشە ئەی مرۆڤێك هیچ پرسیارێكی لەمێشكیدا نەبێ، چۆن بكەوێتە گەڕان و دۆزینەوە و هەڵكشان؟
وەرگێڕان وەك هونەری گواستنەوەی مانا
وەرگێڕان تەنیا زانینی دوو یان چەند زمانێك نییە. زانینی زمان، هەم ئەو زمانەی لێی وەردەگێڕیت و هەمیش ئەوەی بۆی وەردەگێڕیت، پێویستییە سەرەتایی و بنەڕەتییەكانی وەرگێڕانن، بەڵام هێشتا شتی دیكەش هەن كە بەبێ ئەوان، وەرگێڕان و دەقی وەرگێڕدراو وشك و رەق و تەق دەبێت و خوێندنەوەی ئەستەم دەبێت. وەك سەدا هەشتای ئەو دەقانەی تا ئێستا كراونەتە كوردی. لێرەوە پێویستە تیشك بخەینە سەر خاڵێكی دیكە لە وەرگێڕاندا، كە هێندەی دوو بنەما سەرەكییەكە گرینگە و مخابن زۆربەی هەرە زۆری وەرگێڕەكانمان یان نایزانن، یان گوێی نادەنێ. ئەو خاڵەش: هونەری وەرگێڕانە. هونەری وەرگێڕان واتە ناسینی ئاوازی رستە و وشە. خۆماندووكردن بە داڕشتنەوەی سەرلەنوێی دەقەكە لە زمانەكەی خۆتدا، بە شێوەیەك كە بۆنی وەرگێڕان لە دەقە كوردییەكە نەیەت و
خوێنەر هەست نەكات دەقێكی وەرگێڕدراو دەخوێنێتەوە. هەست بكات دەقێكی بیانی دەخوێنێتەوە بەڵام ئەو هەستكردنەی لە رێگەی ناوە بیانییەكان و شوێن و جوگرافیا و ئەو كولتوورەوە بێت كە دەقەكە باسی دەكات نەك لە رێگەی رستەی بێسەروبەر داڕێژراو و رەق و تەق و وشك و برینگەوە. زۆر كەس پێیان وایە كورداندنی دەق بەو مانایەیە تۆ “قەشە” بكەیتە “مەلا”… لە بری ناوی “ژاكوب” بنووسیت “یاقوب” و لە بری “كلێسا” بنووسیت “مزگەوت”… ئەوە كورداندن نییە، بەڵكو غەدر و خیانەتە لە دەق. ئەوەی من وەك وەرگێڕێك بەلامەوە گرینگە داڕشتنەوەی كوردانەی رستەیە. یانی تۆ پەیامی نووسەرەكە بەبێ هیچ كەم و زیادەیەك داڕێژیتەوە، ئەویش لە رستەیەكدا كە خوێنەر هەست نەكا ئەم رستەیە بۆنی رێزمانی زمانی دراوسێیەكانمان یان نەخێر زمانی ئەسڵیی دەقەكەی لێوە دێ. ئاخر ئەوەی ئەمڕۆ لە وەرگێڕانی كوردیدا وەك نەخۆشی و پەتایەك لە دوورەوە خۆی دەنوێنێ، نامۆبوونی وەرگێڕەكانمانە لەگەڵ زمانی كوردی، نەك لەگەڵ ئەو زمانەی لێی وەردەگێڕن. وەرگێڕ هەیە لەم كوردستانەدا، قامووسە فارسییەكەی لێ بستێنی، بە شەش مانگیش لاپەڕەیەكی پێ تەرجومە ناكرێ، بەو حاڵەشەوە هەر فارسییەكەی لە كوردییەكەی باشتر دەزانێ. چونكە وەختێك دەقە كوردییەكەی دەخوێنیتەوە، بەر لەوەی هەست بەوە بكەیت كە فارسی نازانێت یان خراپ لە مانای دەقی یەكەم تێگەیشتووە، دەسبەجێ لێت روون دەبێتەوە ئەم وەرگێڕە كوردی نازانێ.
خاڵێكی زۆر هەستیاری دیكە ئەوەیە وەرگێڕی كورد، زمانی كتێب و زمانی رۆژنامە لێك جیا ناكەنەوە. یانی ئەو زمانە سەقەت و رووكەشەی لە رۆژنامەكاندا هەواڵ و راپۆرتی پێ دادەڕێژرێت و ناویان ناوە زمانی “صحوفی”، كتێبەكانی بەو زمانە دەنووسنەوە و دادەڕێژنەوە. بۆیە دەگمەنن ئەو كتێبە كوردییانەی خوێنەرێكی تاسەبار بتوانێت بەبێ وەرەزبوون بیانخوێنێتەوە و تەواویان بكات.
وشەی كوردی لە وەرگێڕاندا
بە رای من، جگە لە وشە خۆماڵی و رەسەنەكانی زمانەكەی خۆمان، تەواوی ئەو وشە فارسی و توركی و عەرەبییانەش كە لەمێژساڵە كورد بەكاری هێناون و دەستەمۆی كردوون و تاموبۆن و رەنگی زمانەكەی خۆمانیان گرتووە، ئیتر بێگانە نین و پێویست نییە دەریانبكەینە دەرێ. داخستنی دەرگای زمان، دەبێتە هۆی هەژاركەوتنەوەی زمان، بەو مەرجەی وشەیەك كە وەریدەگریت، بتوانی لە زمانەكەتدا بیتوێنیتەوە وەك وشەی “تاریف” كە لە “تعریف”ـی عەرەبی وەرگیراوە. كورد لەوەتەی وەبیرمان دێ دەڵێ:
جوانییەكەی لە تاریف نایە. كاكە ئەوەندە تاریفی خۆت مەكە…
وەك وشەی “مەحموودی بێ زەواد” ئاگای لە مەحموودی بێزەواد نییە”… لە ئەسڵدا “محمود بی زوال”، واتە ئەو مەحموودەی نامرێ و نەمرە.. كەچی كورد ئاوای لێكردووە..
وەك وشەی “تاریكەسەلات”، كە كورد بۆ ئەنگوستەچاو بەكاری دێنێ، لە حاڵێكدا “تارك الصلات”ـی عەرەبی مانایەكی دیكەی هەیە و، سەدان وشەی دیكە…
ئێمە ئەمڕۆ لە وەرگێڕانی كوردیدا جگە لەو مەسەلەیە، پەتایەكی دیكە بەرۆكی گرتووین، ئەویش ئەوەیە كە خاوەنی وەشانگە و چاپخانەكانمان لە وەرگێڕ و نووسەر دێنە جواب و دەڵێن: “ئەم وشەیە ئی مەڵبەند و ناوچەی ئێمە نییە و خەڵكی لای ئێمە نایزانن”… ئەم قسەیە نەگبەتییەكە و بەرۆكی زمانەكەمانی گرتووە. بەرتەسككردنەوە و جڵەوكردنی قەڵەمی نووسەر و وەرگێڕ بەو بیانووەوە كە خوێنەری من مانای ئەو وشانە نازانن، غەدرێكی دیكەیە لە زمانی كوردیی دەكەن. ئەوە بەو مانایەیە كە ئێمە نووسەر و دەق لە پەیژەكەی سەرەوەڕا دادەبەزێنینە خوارەوە، لە حاڵێكدا ئەركی وەرگێڕ و نووسەر ئەوەیە دەستی خوێنەر بگرێت و هەڵیكێشێتە سەرەوە و جێگە و پێگەی بەرزتر بكاتەوە. لێرەدا لەبری هەڵاواردن و بژاركردنی دەق بەو بیانووە لەرزۆكانە، با داوا لە نووسەر و وەرگێڕ بكەن فەرهەنگۆكێك بۆ دەقەكەی دابنێ. ئەگەر ئێمە هەر جارە و بە بیانوویەك كۆمەڵێك وشە و دەستەواژەی فڵان و فیسار ناوچە لە كۆماری زمانەكەمان دەربكەینە دەرەوە، وردە وردە تەنیا ئەو كۆمەڵە وشەیەمان پێ دەمێنێ كە لە شارەكەی خۆماندا قسەیان پێ دەكەین و بەو كارەش جگە لەوەی زمانەكەمان هەژار و لاواز دەكەین، دەبینە هۆی ئەوەی هەموو نووسراوەكان و بەرهەمی هەموو شاعیر و نووسەر و وەرگێڕەكانمان لە یەك بچن و هیچ جیاوازییەكیان نەبێ.
زمانی میدیاكانی كوردستان بە نووسین و پەڤ و وەرگێڕانەوە
میدیاكانی كوردستان وەك ئامرازی گەیاندنی پەیام سەیری زمانی كوردی دەكەن. تەنانەت لەو حاڵەتەشدا نایانەوێ وەك ئامرازێكی باش و بەباشی كەلكی لێ وەرگرن. ئەگەر وای دانێین زمان ئامرازی گەیاندن بێ، لەو حاڵەتەدا ئامێر و ئامرازەكەت چەندی پتەوتر و باشتر بێ، مەبەستەكەت باشتر دەپێكێ. وەك لە سەنگەری پێشمەرگەدا چەكی میلان لە ئارپیچی كاریگەرتر بوو. وای دانێ لەو حاڵەتەدا پێشمەرگەیەك لەبری ئەوەی فیشەكەكانی بەخاوێنی راگرێ و چەكەكەی جوان چەور بكا، بێنێ فیشەكەكەی سەروبن بخاتە نێو
فیشەكدانەوە و لەبری سێرەگرتنیش هەر وا هەڕەمەكی تەقە بكا، چەندە ئامانجەكەی خۆی دەپێكێ؟ ئەمڕۆ زمانی كوردی بە دەست میدیاكانەوە ئاوای لێ هاتووە. میدیاكان هیچ گرینگی بە زمان نادەن و لەو سۆنگەیەوە كاریگەرییەكی زۆر خراپیان خستووەتە سەر زمانی ئاخافتنی رۆژانەی خەڵكیش.جگە لە رۆژنامە و میدیای كوردی، لە میدیا و رۆژنامەی هیچ وڵات و میللەتێكدا لە رۆژنامەنووس قبووڵ ناكرێ “فرمان”ـێك بەهەڵە بەكار بێنن یان رستەیەكی رێزمانشێوێنراو لە وتار و راپۆرتیاندا بێ، كەچی شێواندنی زمان ئەگەر بە ئانقەستیش نەبێ، لە میدیای كوردیدا ئاساییە و نە خۆیان هەڵەكە راست دەكەنەوە و نە گوێ لە رەخنەگرانیش دەگرن. ئیتر ئەو شێواندن و لێشێوانە ئەو كاتە زۆر زەقتر خۆ دەنوێنێ، كە دەقێك لە زمانێكی دیكەوە دەكرێتە كوردی، لەو حاڵەتەدا وەرگێڕ هیچ بنەمایەكی وەرگێڕان رەچاو ناكا. لێرەدا گلەییمان لە وەرگێڕانی زارەكی و هاوكات نییە، ئەودەمەی دیپلۆمات یان كەسێكی سیاسیی بیانی قسە دەكا و قسەكانی دەكرێنە كوردی، بەڵكو ئەو كاتەیە كە وتارێك بۆ وێنە لە عەرەبییەوە دەكرێتە كوردی و لە تەلەفزیۆنێكی خاوەن پێگەوە بڵاو دەبێتەوە و عەرەبەكە گوتوویەتی: “قوت البیشمركە غنی عەلی التعریف” و، وەرگێڕە ئازیزەكەشمان ئاوا دەیكاتەوە كوردی:
هێزەكانی پێشمەرگە دەوڵەمەندن لە پێناسەكردندا…
لە حاڵێكدا كورد دەڵێ: هێزی پێشمەرگە لە تاریف نایەن…. زمان بۆ پەسنی هێزی پێشمەرگە لاڵە…
ئیتر ئەگەر بێینە سەر وەرگێڕانی زمانی دراماكان، هەر ئەوەندە دەڵێم، دەبێ كۆمپانیاكانیان بدرێنە دادگا….
