ئامادە کرن و بەرهەڤکرن :ئەدیبا عیزەدین تاهیر
پشكا کوردیا ڕادیویا بەغدا ل 21 چلەیا(ڕێبەندان- كانوونا دوێ)ساڵا 1939 ل باژێری بەغدا یا پایتەختێ ئێراقێ هات دامەزراندن و ب فەرمی ڕۆژانە ب پازدە(15) خوولەكان ب زمانێ کوردی دەست ب پەخشا بەرنامە و پروگرامێن خوە كر ل ژێر ناڤێ ڕادیوکوردیا بەغدا، ئو ژ بلی میوزیک و نووچەیان بەرنامە و پروگرامێن چڤاکی و چاندی ژی ب زمانێ کوردی دهات گووتن و بڵاڤکرن . ئەڤ ئێكسان بوونا بەرنامە و پروگرامان و بەردەوامیا وان هێدی هێدی بەرفرەهتر بوو ئوو پەخشا کوردی ل ڕادیویی ب ناڤێ ڕادیویا بەغدا هات بناڤ کرن. ڤێجا ل 11 ئادارا 1970 ل دەرئەنجامێ پرسگرك و ئالۆزییێن د ناڤبەرا کوردان دگەل ئێراقێ پەیماننامە و ڕێككەفتنا یازدەی ئادارێ دناڤبەرا (مەلا مستەفا بارزانی و سەدام حسین )چێبوو، هەرچەند کو ئەڤ پەیماننامەیە پشتی دەمەكی ژ لایێ سەدام حوسێنی سەرۆك كۆماری ئێراقێڤە نەهات جیبجیكرن و هەلوەشا لێ ڕادیویا کوردی ل بەغدا پێشڤەچوونێن مەزن و باش بخوڤە دیتن . ژئەنجامێ جودا بوونا وێ ڕادیویا كوردی دگەل ڕادیویا پشكا عەرەبی ئیدی پشكا كوردی یا ڕادیو ل بەغدا سەربخوە كەت و ب شێوەك سەربخوە و مینا ڕادیویەك جودا هات ب ڕێڤە برن و گەلەک پشك وبەشێن مینا گوتن و نیقاشكرن ، ڕێکخستن، میوزیک ، ستران ، فەرهەنگ و چاندا گەشە پێدانا پەرتوکخانان د ڕێڤە برنا وێ دا هاتن چێكرن و سازدان. دەمژمێرێن پێشكێشكرن و پەخش و بڵاڤكرنا پروگرامان گەها 18 دەمژمێران کو ل دەستپیكا سپێدێ دگەل بڵاڤكرنا دەنگێ قورئانا پیروز و بەرنامە یا سپێدەهیان دەست پێ دکر هەیا دەمژمێر 12یێ شەڤێ بەردەوامیا وێ هەبوو. ڤەگوهاستن و پەخشا بەرنامەیان ب شێوەیەک زیندی ئو بو ئێكەمجار ل ئێراقێ و خوە بەری ڕادیویا عەربی بەغدا ژی ل دەستپێكێ ل ڕادیویێ دا ب کوردی هاتن سازكرن ئوو بوو ئیكەمجار بەرنامەیا ڕاستەڕاست و زیندی ب ناڤێ دگەل گوهداران ژ لایێ (جەمال بەرواری)ڤە هات پێشكیشكرن و ب خویندنا نامەیێن کو ب کەسێن ڕادیویێ ڤە گرێداییبوون ژ ئۆفیسا ڕادیویێ دهاتە ڤەگوهاستن و دناڤبەرا واندا ب سەبەبا کاودانێن سیاسی ل کوردستانێ ژی گەلەک نامە ژ لایێ پێشمەرگان ڤه دهاتە ڕەوانە کرن. پێشكێشكار و بێژەرێن ڕادیوی کوردیا بەغدا پێشكێشكار و بێژەرێن بەرنیاس ل ڕێڤەبرنا ڕادیویا کوردی ل بەغدا چەند كەسەك ل خوە دگرتن كو ئەو ژی (محمود مفتی ، محمد سەدیق ئەمام ، محمد جیهاد حسن، کمال ڕەئوف محمد، سەگڤان عەبدولکەریم ، هاشم عەلی مەندی، خالید خۆشناو، ئیبراهیم سەلمان ، سەکینە مەنسور، کەمیلە عەلی، مولود حەمەد نەبی، احمد محمد علی، محمد سلیم سواری، نیهایت جلال و مختار فائق،)بوون كو ئاماژە پێ هاتیە کرن. هەڤکارێن ڕادیویا کوردی ل بەغدا هەروەسا کەسێن هەڤكارێ ڕادیویێ هەبوون و د کارێ وەرگێرانێدا ب شێوەیەك خۆ بەخش كار دكركو ئەو ژی(ئەنوەر سائێب، رەشید نجیب، احمد محامی ) بوون کو بێ کو چ مووچە و پارەیەكی وەڕگرن دناڤدا دخەبتین، ژ زمانێ ئینگلیزی بۆ کوردی کارێ وەرگێرانێ لسەر ملێن وان بوویە. ژ کەسایەتیێن فەرهەنگی یێن کورد کو هەڤکاری دگەل ڕادیویا کوردیا بەغدا کرییە و ب رێڤە برینە دكارین ئاماژە ب ( توفیق وەهبی و رەفیق حلمی )بكەین و هەروەسا ل بارا کەسایەتیێن (ئولی و مەزهەبی )ئانکو ئایینی دكارین ئاماژە ب (محمد قزلچی، عبدالحمید ئەتروشی، علائەدین سوجادی ) بكەین. دیسان ژی کەسانێن مینا (ناجی عباس، سالح سعید، سادق بهالدین ،و جەنال عبدالقادر بابان ، )کو ئەو ژی کارێ بەرنامەیێن پەروەردە و جڤاكی و کومەلایەتی ئەنجام ددان وب ڕێڤە دبرن. پەخشا میوزیكا ڕادیویا کوردی ل بەغدا ڕادیویا کوردی ل بەغدا ل دەستپێکێ ب تنێ گروپەکا میوزیكێ بوو کو ژ چار میوزیک ژەنان پێکهاتبون كو هەم ڕادبوون ب پەخشا میوزیکا عەربی و هەم ژی میوزیکا کوردی ئو ل وان ژی (سالح کو ژەنیارێ ڤیولونێ بوو و ژەنینا بەربطێ ، یوسف زەعرور ژەنینا ئامێرێ قانونێ، و حسێن عبداللە ژەنینا تنبلکێ) بوون. پشتی چەندەکێ ژ بەر هەردووبارە بوونا میوزیکێ و ئاهەنگان ژەنیارێن شارازا د بارێ میوزیكیدا مینا (عبدالقادر دیلان، جمیل بشیر، منیر بشیر، و ئەدهەم بەشیر ) د چێکرن و پەخشا میوزیكا ڕادیویێ دەست ب کار بوون. ل سالا 1947 ژبەر هەمدیسان دووبارە بوون بەردەوام تیکراربوونا سترانانن ل ڕادیویێ ب ڕێكا وەزارەتا دەرڤە یا عێراقێ بەرهەمێن هن هونەرمەندا هاتە وەرگرتن و دناڤا واندا ژی (سید ئەسغەرێ کوردستانی ، دەیكا جمال،(فرحت ابراهیم یعقوب)، و مەلا کەریم ژ سترانبێژێن کوردیا سورانی و کاویس ئاغا و مریم خان ژ سترانبێژێن کوردیا کرمانجی )ب شێوەیێ بەکرە و قەوانان هاتن کڕین و پەخش کرن. ئێکەم کەس کو د ڕادیویا کوردی ل بەغدا سترانێن کوردی گوتین (علی مەردان)بوو کو خەلکێ بوکانا ڕۆژهەڵاتێ كوردستانێ بوو.پشتی وی (حسن جەزراوی ، لیلا عەزیز ، فوزیە محمد، نسرین شێروانو لدویڤدا ژی تاهیر توفیق و حسن گەردی) ژی ب گوتنا سترانێن کوردی د ڤێ ڕادیویێدا ڕابوون. ل سالێن دەهەیا 1950 دا (شەمال سائێب )ژی كەتە ڕادیویێ و پشتی وی ژی (ئەندریاس خەمو”باکوری” ، نازدار فەرهاد، ئەسمەر فەرهاد،) ژی هاتنە ڕادیویێ و دەست ب گوتنا سترانێن کوردی کرن. گەلەک هونەرمەندێن کورد دگەل ڕادیویا کوردی ل بەغدا هەڤکاربوون د ناڤا سترانبێژێن فلکلوری یێن کوردی ژی كەسێن مینا (حسن زیرەک ،محمد عارف جزراوی ، علی مەردان، تاهیر توفیق، کاویس ئاغا ، سعید ئاغا، محمد ماملی ، دەیكا جمال ،ئەلماس خان، فوزیە محمد ، ئەندریاس خەمو”باکوری”، عومەردزەیی، عیسا بەرواری، و…… کو مە ئاماژە پێ داین بەشداریا وان هەبوو. هەروەسا دناڤ سترانبێژێن کو بو ئێكەمجار ڕابوون ب گێڕان و سازكرنا میوزیكا مودێرن و سەردەمیانە یا کوردی دكاری ئاماژە ب ناڤێ (تەحسین تاها ،ئەیاز یوسف، ئەردەوان زاخویی، سمیر زاخویی ،گولبهار، حسن غەریب ، زاهیر جلال، تنیا عرب، فوئاد ئەحمەد، حسن گەرمیانی، ئیسماعیل جمعە و احمد زێباری)بكەین. شانوگەری د ڕادیویا کوردی ل بەغدا گروپەکا شانوگەریا ڕادیویی دناڤا ڕادیویا کوردی ل بەغدا هاتە دامەزڕاندن کو دكارین دناڤا واندا ئاماژە ب (دەنگ گوڕاو ئوو احمد دلاوەر)بكەین كو ژ ئەکتەرێن سەرەکیێن شانویێ بوون د وی ڕادیویێ دا . لێ ژبەركو هونەرمەندێن ئافرەت ڕولا وان کێم بوو یان ژی هەر نەبوون و چ روولەك نەبوو ئەکتەرییا دەنگێ ژن وئافرەتان ژی هەر ب زەلامان ڕە دهات كرن و ئەو ب ڤی ئەركی ڕادبوون . نەمان وڕاوەستانا ڕادیویا کوردی ل بەغدا دەمێ کو عێراق ل ساڵا 2003 ژلایێ لایی ویلایەتێن ئێكگرتییێن ئەمریکاڤە هاتیە داگیرکرن و دەسەڵاتا حیزبا بەعس و ڕژیما بەعس هاتیە هەڕفاندن ڕادیویا کوردی ژی هات ڕاوەستان. پشتی سالەک دەربازبوو،دیسان ل سالا 2004 دا ڕادیویەكا دی یا کوردی بناڤێ ڕادیویا شەفەق کو وەشانا بەرنامێن خو ب زمانێ کوردی ل باشووروێ دكرن ل بەغدا هات دامەزراندن ،لێ چالاکین ڤێ ڕادیویێ ب تنێ تا سالا 2014 بەردەوامیا وان هەبوو ئوو ل دوماهیكێ هاتە داخستن و ڕاوەستان. نها ژی چو ڕادیو ب زمانێ کوردی ل باژێرێ بەغدا کار ناکەن. ئەو جهێن کو ڕادیویا کوردی لێ هاتیە دامەزراندن ئەڤێن خارێنە: ڕادیویا کوردی ل تەهران ڕادیویا کوردی كرمانشان ڕادیویا کوردی ل سنە ڕادیویا کوردی دیمەشق ڕادیویا کوردی ل قاهرە ڕادیویا كوردی ل ئیریڤان(پایتەختێ ئەرمینیا-ئەرمەنیستانێ) هەلبەت د نهادا رادیو تەلەفزیونین كوردی ل وەڵاتان زێدەبووینە نی مە ب تنێ ئاماژە ب چەندەك ژ وانە كر و ب هیڤیا خودێ ئەگەر ئەم بكارین ئەمێ دیروكا هن ڕادویێن دی ژی ژ وە ڕا ئامادە كەین. ئەڤە نڤیسینەك بوو لسەر دیروكا ڕادیویا کوردی ل بەغدا کو بدیتنا من پڕگرنگ بوو كو دڤیا هاتبا گووتن و نڤیسین هیڤیدارم کو هون خویندەڤانێن هێژا هەوە مفا ژێ وەرگرتبیت. ((2023)
