عمران عیسا حەبیب
کەڤنەشوپییا نڤیسینا مەولوودنامەیا ل دەڤ مللەتێ کورد ژ مەلایێ باتەیی دەستپێدکەت. پشتی وی گەلەک هەلبەستڤانێن کورد ل دویڤ شوپا وی چووینە. ژ بەری کو مەلایێ باتەیی مەولوودێ ب زمانێ کوردی بنڤيسە د ناڤا مللەتێ کورددا مەولوودێن ب زمانێ عەرەبی د هاتنە خواندن د مەولید و داوەت و هەر هەلکەفتەکا هەبا. نەسەبا پێغەمبەری ژی (سلاڤ لێ بن) ئێک ژ مژارێن مەولوودێیە، هەر چەندە مەولوود نڤیسێن کورد وەکو ئەڤێن مە خواندین هەتا نوکە گەلەک ب درێژی د ناڤا نەسەبا پێغەمبەریدا (سلاڤ لێ بن) نەچووینە. من بتنێ د ئەڤان هەر سێ مەولوونامەیاندا دیتینە. هەروەسا لسەر نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) دوو بووچوونن جودا هەنە. بووچوونا ئێکێ یا کو پتریا زانایێن موسلمان لسەر ئێک دەنگن کو نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) هەتا عەدنانی چ خیلاف لسەر نینە بەلێ ژ عەدنانی هەتا ئادەمی خیلاف یا لسەر هەیە.
بووچوونا دوویێ کو زانایێ بناڤ و دەنگ (ئیبن هیشام) د پەرتووکا خوەدا یا بناڤێ (السیرة النبویة)ــدا دیار دکەت کو نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) هەتا ئادەمی (٥١) بابکن.
لسەر ئەڤێ چەندێ ئیمامێ مالک (خودێ ژ ڕازیبت) دبێژیت: بەحسکرنا نەسەبا پێغەمبەری
(سلاڤ لێ بن) هەتا ئادەم مەکرووهە چونکی چ بەلگەیێن دیار د دەستێن مەدا نینن. ژبەری کو ئەم بەحس ل ئەڤێ مژارێ بکەین د هەر سێ مەولوودنامەیاندا ئەم دێ ب کورتی بەحس ل ژیانا هەر سێ هەلبەسڤانێن خوە کەین.
مەلایێ باتەیی کییە؟
مەلایێ باتەیی ناڤێ وی یێ دورست حوسەین کورێ مەلا موستەفایە. ڕوژهەلاتناسێ ناڤدار (ئەلکسنەدەر ژابا) د نڤیسینەکا خۆ دا ب ناڤێ(ئەحمەد) ناڤکرییە. هەروەسا ل هندەک جها ژی ب ناڤێ (موحەممەد) هاتییە. وەکی ژ ناسناڤێ وی دیار خەلکێ گوندێ (باتێیە)ل دەڤەرا هەکارییا. ل سەر ژدایکبوونا مەلایێ باتەیی گەلەک بووچوونێن جودا هەنە، ئەلکسندەر ژابا د نڤیسیا خوە دا د دەتە دیارکرن کو مەلایێ باتەیی (٨٢٠ کوچی) بەرانبەر(١٤١٧ زانین)ی هاتییە سەر دونیایێ و ل (٩٠٠کوچی) بەرانبەر(١٤٩٥زانین) چووییە بەر دلوڤانییا خودێ. مەلایێ باتەیی ژ ئویجاخا ئەرتوشیایە، هەتا گەلەک جارا ب ناڤێ (مەلا حوسەینێ ئەرتۆشی) هاتییە و ب تنێ ناسناڤێ(باتەیی) بۆ هەلبەستێ بکارئیناییە. وەکی ل دویماهییا مەولودنامەیێ دبێژێت:
هەم ژ بۆ حوججاج و غوززاتان تەمام
هەم ژ بۆ ڤـێ مەجلسا صاحب طەعام
هەم ژبۆ هەر چار ئیمامێ جادەئێ
هەم ژ بوونا کاتبێ ڤێ نوسخەئێ
بو جەمیعێ موسلمین و صالحە
بۆ فەقیرێ باتەیێ (الــفــاتـحـە)
مخابن ب دورستی زانیارییێن تەمام ل بەردەستێ مە نینن ل سەر ژیانا مەلایێ باتەیی، بەلێ سەیدا (عەبدولڕەقیب یوسف) د پەرتووکا خۆدا یا ب ناڤێ (دیوانا کرمانجی) دبێژیت: ئەز دۆر نابینم کو مەلایێ باتەیێ ل مەدرەسا (میر حەسەن وەلی) ئەوا ل دەڤەرا موکسێ ب دوماهیی ئینابیت و ل وێرێ دەستویرییا خۆ وەرگرتبیت. هەژی گۆتنێیە کو هەتا نوکە ب تنێ سێ بەرهەمێن وی هاتینە دیتن ئەو ژی ئەڤەنە: (حەمائیل، مەولوودنامە، دیوان).
مەلا عەبدولمەجید حوسێن کییە؟
مەلا عەبدولمەجید کورێ حوسێن کورێ موحەمەدییە. ل ساڵا (١٩١٢) ل گوندەکێ شرنەخا باکورێ کورستانێ ب ناڤێ (هەسکالی) هاتییە سەر دونیایێ هەروەسا ل ساڵا (١٩٧٥) ل ڕۆژئاڤایێ کوردستانێ چوویە بەردلوڤانییا خودێ. مەلا عەبدولمەجید هێش د گەنجینییا خوەدا دەست ب خواندنا زانستێن شەرعی کرییە لدەڤ زانایێن دەڤەرێ. ژبەر ئەگەرێن ڕێگریکرنێ ژلایێ دەولەتێڤە قەستا وەڵاتێ سوریا دکەت دچیتە مەدرەسەیا (تل شەعیر) لدەڤ مەلا ئیبراهیمێ تەناتی خواندنا خوە بەردەوام دکەت. مەلا عەبدولمەجید وەکی هەمی زانایێن کورد حەژێکرنەکا زۆر بو خواندنێ هەبوو ژبلی زمانێ دایکێ زمانێ (عەرەبی و تورکی) باش د زانی. مەلا عەبدولمەجید بەرهەمێن ل پشت خوە هێلایێن: چەند قەصیدە و هەلبەستن هەروەسا بەرهەمەک ب ناڤێ (مەولوودا نەبی ) نڤیسینە.
مەلا نووڕەدین سندی کییە؟
مەلا نووڕەدین ئێک ژ زانایێن ب ناڤودەنگ یێ دەڤەرا بەهدینانە، بەرنیاسە ب (مەلا نووڕەدینێ سندی). مەلا نووڕەدین کوڕێ مەلا حەسەن کوڕێ خدرییە. ل دەڤەرا سندیا ئێک ژ گوندێن سوفیا ل گوندێ (بێشیلک) هاتییە سەر دونیایێ . ژیانا مەلا نووڕەدین وەکی ژیانا گەلەک ژ زانایێن کورد هێش د زارۆکینییا خوەدا لدەڤ بابێ خوە دەست ب خواندنا قورئانا پیرۆز کرییە. ل ساڵا (١٩٤٤) کو ژیێ وی دوازدە ساڵ بوو بابێ وی چوو بەر دلوڤانییا خودێ. پشتی مرنا بابێ وی ژی هەر وەک هەمی زانا و مەلایێن کورد قەستا زانست و زانینێ کر ل دەڤەرێن کوردستانێ ل باشوور و ڕۆژئاڤا. لدەڤ گەلەک زانا و مەلایێن تێر زانین دەرسێن دینی وەرگرتینە. ل دوماهیێی قەستا باژێڕێ مووسلێ کر لدەڤ زانایێ مەزن (بشیر الصقال) ل مەدرەسەیا (الاحمدیة) دەستوورییا خوە وەرگرتییە.
مەلا نووڕەدین ل (٢٠٠٣.١.١٧) ل باژێڕێ زاخۆ چوویە بەر دلوڤانییا خودێ. مەلا نووڕەدینی گرنگییەکا زۆر دایە خواندن و نڤیسینێ، ب پێنڤیسێ خوە د خزمەتا (دین و مێژوو و ئەدەبیاتا) کوردی کرییە. شەش بەرهەم ل پشت خوە هێلانە کو ب زمانێ (کوردی و عەرەبی) نڤیسینە. بەرهەمێن وی ژ ئەڤەنە (کنز الدرر فی معجزات سید البشر، شرح الوافی والدا الصافي، رفع نقاب المستعصي عن معاني قصيدة ابن حنان الاندلسي، تاريخ عشيرة السندي و الكلي، دیوان، مەولوودنامە) مەلا نووردینی ناسناڤێ خوە یێ هەلبەستێ کرییە (سندی):
یا ڕەبی ب حەقێ مصــطەفا کە
سندی تو ب ڕۆهنیا خوە شا کە
نەسەبا پێغەمبەر (سلاڤ لێ بن) د مەولوودنامەیا باتەیی و عەبدولمەجید حوسێن و مەلا نووڕەدین سندیدا:
پێغەمبەرێ مە (سلاڤ لێ بن) د گوتنەکا خوەدا، کو هاتییە ڤەگوهاستن ژ ئیمامێ موسلم دەمێ بەحس ل نەسەب و مالباتا خوە دکەت دبیژیت: (إنَّ الله عزَّ وجلَّ اصطفى من ولد إبراهيم إسماعيل، واصطفى من بني إسماعيل كنانة، واصطفى من كنانة قريشاً، واصطفى من قريش بني هاشم، واصطفاني من بني هاشم). ئانكو : خودێ کینانە ژناڤ عەیالێ ئیسماعیلی هەلبژارت، و قورەیش ژناڤ کینانەی، و مالباتا هاشمی ژناڤ قورەیشییان، و ئەز ژ مالباتا هاشمی هەلبژارتم.
هەلبەستڤانێن مە ژی پەسنا نەسەبا خوەشتڤیێ خودێ موحەمەدی (سلاڤ لێ بن) ب پێنڤیسێ خوە کرینە. مەلایێ باتەیی خودانێ ئێکەم مەولوودا کوردی هوسا بەحس ل نەسەبا پێغەمبەری دکەت؛ ئەو ژ بنیاتێ خوە د پاقژن و ئێک ژ وان ژی خڕاب نەبوویە، دەمێ د بیژیت:
چوون ژ ئادەم نوورا ئەحمەد بوو جودا
هاتە پشتا (شیث) و (برهان الهدى)
هاتە (ئەصلاب) و (بطونێن) طاهرە
قەط نەبوو یەک ژ خراب و فاجرە
هەروەسا مەلا عەبدولمەجید حوسێن دیاردکەت کو نەسەبا پێغەمبەر پژاتییە کو خودایێ مەزن ب فەضلێ خوە ئەو ژ سێ توخمێن باش هەلبژاتییە هەروەکو دبێژیت:
بژاتینە دێو و باڤێد وی
ب فەضلا کو خالقێ برێ دایە وی
بژاتیی بۆ ئەوژی ژ سێ توخم باش
کەنانەت و هاشم قوریش بۆ لپاش
هەروەسا ل جهەکێ دی ژ دبێژیت:
ژ ئەو شەریفە ئەڤ نەسەبە مودام
ب نەبی قوریشێ ئەو فەخرا ئیسلام
ئەڤ نەسەبا طەهە طاهر نەسەب
ئەوە فەخرا ئیسلام عەجم و عەرەب
هەروەسا مەلا نووڕەدین سندی ژی هەر ژ زاردەڤێ پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) ب خوە ڤەدگوهێزیت کو دەیک و بابێن وی هەتا ئادەمی د پاقژن. دەمێ د بێژیت:
لەو ڕەسولێ مە ب ئەزمانێ فەصیح
گوییە هەم وی د گۆتارا صەحیح
دائو بابێ من هەمی تا ئادەم
پاقژ و دیرن ژ سەفاحا وی دەمی
ئەم بهێن نەسەبا پێغەمبەری کانێ ژ چەند بابکانە، دەمێ ئەم بەرێخوەدانێ ل مەلوودنامەیێن کوردی دکەین ئەم زۆ ب زۆ ڕاستی ئەڤێ مژارێ نابن چونکی هەلبەستڤانێن کورد ئەڤ مژارە گەلەک نە ئازراندییە. بەلێ د ئێک مەلوودنامەیا کوردیدا کو خودانێ وێ مەلایێ باتەیییە هەروەسا مەولوودنامەیا عەبدولمەجید و مەلا نووڕەدین سندیدا دهێتەدیتن. هەروەکو ژ بەری نوکە ژی مە گۆتی دەباری نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) دوو بووچوون یێن هەین. مەلایێ باتەیی و مەلا عەبدولمەجید حوسێن د ئێک بۆچوونێدانە کو نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) هەتا (عەدنان) چ خیلاف ل سەر نینە. کو بابێ پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) هەتا عەدنان ڕاست و دورستە بێ کو خیلاف لسەر هەبیت. بەلێ ژ عەدنانی هەتا ئادەم خیلافا زانایان لسەر هەیە هەروەکو مەلایێ باتەیی بخوە دبێژت:
فەوقێ ژ (عەدنان) تا ئادەم ئختلاف
تێ هەیە، لەو بێ تیفاقە ئەڤ مەصاف
ژێری (عەدنان) تا ژ (عبدلله) گوهست
بیست و یەک بابن هەمی ڕاست و دورست
لسەر ئەڤێ چەندێ ژی مەلا عەبدولمەجید حوسێن خۆدان هەمان هزرە کو نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن ) هەتا عەدنانی دورستە بێ خیلافە. دەمێ د بێژیت:
کورێ ئێ ب عزت و موعید لفەخار
کورێ عەدنانە ئەڤ نەسەبەک کۆبار
حەتا لکە عەدنان ئێ شەکە ئەڤ نەسەب
ئەوێ دی تێ هەیە ئیختلاف و ڕییەب
بەلێ مەلا نووڕەدین سندی بووچوونا دووێ وەرگرتییە ئانکو دەمێ بەحس ل نەسەبا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) دکەت ژ بابێ هەتا ئادەم کو دبن (٥١) بابک. هەر چەندە مەلا نووڕەدین ب خوە ئاماژێ دکەت کو ئەوی ئەڤ بووچوون ژ ئیبن هیشام و ئیبن سەعدی و مەسعوود و ئیمامێ طەبەری وەرگرتییە. دەمێ د بێژیت:
زنجێرا زێڕی ئەڤە کو من ژمار
پێنچی و یەک باب ژ ئادەم هاتە خوار
هەر وەکی هاتیە گۆتن بالتەمام
ل ڕێ وڕەشت و سیرەتا ئیبنێ هشام
ئیبنێ سەعد و مەسعوود و طەبەری
هەر سییا ئەڤ زنجیرە بریە سەری
ژێدەر:
١.دۆسکی، تەحسین ئیبراهیم، ژیاننامەیا پێغەمبەری خودێ سلاڤ لێ بن، چاپا سێیێ یا ڤەوژارتی و زێدەکری، بێ چاپ.
٢.شوشی، صادق عبدالخالق، سیرەتا پێغەمبەری ، چاپا دووێ ٢٠١٥.
٣.شوشکی، مەلا موحەممەد، چار دەریا، وەشانخانەیا نوبهار، چاپا ئێکێ ٢٠١٨.
٤.مەلایێ باتەیێ و بەرهەمێ وی، کۆمکرن و ڤەوژارتنا: تەحسین ئیبراهیم دۆسکی و محسن ئیبراهیم دۆسکی، چاپا دوێ یا ڤەوژارتی و زێدەکری، بێ دەزگەهـ.
٤.مەلا نووڕەدین سندی، مەولوودنامە، ڤەوژارتن و بەرهەڤکرن: د. فاخر حەسەن گولی، چاپ ئێکێ ٢٠٢٢، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەکولینێن کوردی.
٥.مەلا نووڕەدین سندی، دیوان، ڤەوژارتن و بەرهەڤکرن: د. فاخر حەسەن گولی، چاپ ئێکێ ٢٠٢٢، سەنتەرێ زاخۆ بۆ ڤەکولینێن کوردی.
٦.خالد، د. خالد، المولد الشریف باللغە الکوردیە للملا عبدالمجید حسین محمد الدل ممکی
“١٩١٢ـــ١٩٧٥” دراسة و صفیة تحلیلیة، توێژینەوەکانی شەشەمین کۆنفراسی زانستی نێودەڵەتی پێغەمبەرناسی لە شیعری کوردیدا، چاپا یەکەم ٢٠٢٤. ٥٠٠ ــەـ٥١٤.
٧.البوطی، د. محمد سعید رمضان، فقه السیرة النبویة مع موجز لتاریخ الخلافة الراشدە، دار الفکرە ـ دمشق، الطبعة السابعە و الثلاثون ١٤٣٥هـ ـ ٢٠١٤م.
٨.ابن هشام، عبد الملك بن هشام بن أيوب الحميري المعافري، أبو محمد، جمال الدين (ت ٢١٣ هـ)، تحقيق: مصطفى السقا (ت ١٣٨٩ هـ)- إبراهيم الأبياري (ت ١٤١٤ هـ)- عبد الحفيظ شلبي، الناشر: شركة مكتبة ومطبعة مصطفى البابي الحلبي وأولاده بمصر، الطبعة: الثانية، ١٣٧٥ هـ – ١٩٥٥ م، عدد الأجزاء:٢
بۆ دۆانلۆدکرنا ئەڤێ ڤەکۆلینێ ل ئەڤێرێ کلیك بکە
