سەرکردایەتییا کاتی ١٩٧٥-١٩٧٩

م. سلیمان شفیق توفیق

پشتى مورکرنا رێکەفتنناما جەزائیر و نسکویا شورەشا ئەیلولێ  سالا ١٩٧٥ حکومەتا عیراقێ بو رێگرى ل دووبارە سەرهلدانا خەباتا چەکدارى چەندین پێنگاڤ هاڤێتن وەک ڤەگوهاستن ب بعسیکرن و عەرەبکرنا دەڤەرێن کوردى ژبەر هندێ ماوێ سالێن (١٩٧٦-١٩٧٩) ب قوناغەکا سەخت دژوار دهێتە هژمارتن ، سەرهلدانا خەباتا چەکدارى پشتى نسکویا سالا ١٩٧٥ کارەکێ ب سانەهی نەبوو ، چونکى بارودوخ د بەرژەوەندیا عیراقێ  دا ئێک لا بوو ، پشتى رێکەفتنناما جەزائیر بوشاییەکا مەزن ل کوردستانێ دروست بوو ئەڤە ژى دەرفەتەکا باش بو حکومەتا عیراقێ بو جێبەجێکرنا حەز و ئارمانجێن خوە دەست پێکر ب گهورینا دیموگرافیا کوردستانێ چەندین پێنگاڤ بو حەلاندنا کوردان هاڤێتن ژوانا ڤەگوهاستن و عەرەبکرن دەڤەرێن کوردى پێنگاڤا دووێ ل بەرامبەر کوردان بەعسکرنا خەلکى و سەپاندنا ئایدولوژیا بعسیان بوو زێدەبارى پێنگاڤین سەبازى یێن توند ژى بکارئینان(رەشید، عبدولرحمان، ٢٠٢٣، ٤٢٣)

دروستکرنا مەفرەزیێن دەست پێکی و سەرکردایەتییا کاتى

پشتى ڤەکێشانا سەرکردایەتیا شورەش بو ئیران ل ١٩ ئادارا ١٩٧٥ بەشەک  ژ پێشمەرگەھى  ل سەر سنورێ عیراق تورکیا ب تایبەت دەڤەرێن بەروارى، نێروەى، و هەرکى بنەجھ مابوون خوە رادەستى حکومەتێ نەکر بەشەک ژ ئەوان کادرێن جوینە ئیرانێ هەولا دامەزراندنا سەرکردایەتیا کاتى دا بوون ل نسیانا سالا ١٩٧٥ پشتى وەرگرتنا رازەمەندیا ملا مستەفا بارزانى بو رێکخستنا نوى یا حزبێ هەر ئێک ژ مسعود بارزانى ئدریس بارزانى بو مەبەستا رێکخستنا حزبێ و کوم کرنا کادر و پێشمەرگەیان هنارتنا وان بو کوردستانێ چەندین کومبون ئەنجام دان ژ بو ئەڤێ مەرەمێ ب گەلەک ب هشیارى کارێ خوە دەست پێکر کادرێن  زیرەک و چالاک هەلبژارتن ئێکەم کومبون ل ١٥ نیسانا ١٩٧٥ ب ئامادەبونا مسعود بارزانى، جەوهەر نامق سالم، کەریم شنگالی، ئازاد بەروارى و محمد رەزا ئەنجام دا .(دەستەى ئینسکلوپیدیا پارتى دیموکراتى کوردستان،٢٠٢١، ٥٥).چەند بریارەک دان ژ وانا راسپاردنا ئەرکێ سەرپەرشتیکرنا حزبێ بو مسعود بارزانى کارێن نافخوەیا وەلاتى ب هەر ئیک ژ جەوهەر نامق، کەریم شنگالی، ئازاد بەروارى، عارف تەیفور، کەمال کەرکوکى و عبدالعزیز شێرکو، هەروەسا سەرپەرشتیکرنا کاروبارێن ژ دەرڤە ب سامى عبدالرحمان و محمد رەزا  هاتە سپاردن، هەژى دیارکرنێ یە کو چالاکیێن سیاسی یێن پارتى ل ئیرانێ ژى قەدەغە بوون ئەندامێن پارتى ل بن چاڤدێریا دەزگەهێ ساواک دابوون  ژبەر هندی کارێ خوە ب نهێنى ئەنجام ددان، د ئەڤێ کومبونێ دا سیاسەتا خوە ل سەر سێ تەوەرێن گرنک دانا  ئێک:گرنگیدان ب رێکخستێنێن پارتایەتى دوو: ئامادەکرنا کادرێن سەبازى و سیاسی بو هندى بزڤرنە کوردستانا باشور سێ: هەلبدەن کونفرانسەکێ ل دەمەکێ گونجایی ئەنجام بدەن (زێبارى، ٢٠٢٣، ٦٥).

لێ هندەک ژێدەر دیاردکەن کو کەسانێن بەشدار  ئەڤێ کومبونێ دا پێک دهاتن ژ ئدریس بارزانى و مسعود بارزانى دگەل سامى عبدوالرحمانى کارکر ژبو دووبارە ساخکرنا پارتى و بزاڤا کوردى ل باژێرێ نەغەدە کومبون ب سەرپەرشتیا مسعود بارزانى ژ کەسانێن بەشدار( سامى عبدالرحمان نورى شاویس، عادل مراد، عبدالرزاق عزیز میرزا، رەنج نورى شاویس، عزیز شێخ رزا، ئازاد بەروارى، ئازا محمود خفاف محمد میرزا، توفیق عیدالحسین، دلشاد میران(الخرسان، ٢٠٠١، ٢٤٦) لێ مام جلال دیارکەت کو پشتى شورەشا ئەیلولی شکەستى بنەمالا بارزان هەولدل مفایی ژ کەسانێن رەوشەنبیر وەرگریت لەوا شیان مفایی بخوە ژ سامى عبدالرحمانى وەرگرن لێ پشتى حزب بهێز کەتى رابوون بدەرئێستنا سامى عبدالرحمانى و چەند کەسانێن دى(صلاح، ٢٠١٧، ٦٤) 

ل تشرینا دووێ ١٩٧٥ کومبون چەند بریارێن گرنک دان ژوانا دەست پێکرنا خەباتا چەکدارى و دامەزراندنا سەرکردایەتیا کاتى کو دەستەیا دامەزرێنەر ژ ڤان کەسان پێک هاتبون (ئدریس بارزانى، مسعود بارزانى، عەلی عەبدولا، نورى شاوەیس، سامى عبدولرحمان، جەوهەر نامق، محمد رەزا، ئازاد بەروارى، عارف تەیمور، و کەریم شنگالى) ئێکەمین بەیانناما سەرکردایەتی کاتى ل ١٠ کانونا ئێکى سالا ١٩٧٥ ل ژێر ناڤ و نیشانێن کوردستان مەیدانى راستەقینەى خەباتە ئەى جەماوەر خەبات بکەن واقعى نەکسە لابدەن، هەروەسا دوپاتى ل سەر بەردەوامى دانا خەباتا چەکدارى و شەرێ پارتى زانى بو بدەست ڤە ئینان دیموکراتى بو عیراق و ئوتونومى بو کوردستان دکر)حەمو، ٢٠٢١، ٥٢)، دەربارەى ناڤ و نیشانى عارف تەیفور دبێژیت ئەم رێکەفتێن کو بزڤرینە کوردستانێ وەک گورەپانا شەرى یا راستەقینە پشتى ماوەیەکێ کورت شیان بناغێ حزبێ ل زوربەیا باژێرێن کوردستانێ بدانن ژلایێ جەماوەرى ڤە پێشوازى ل ئەڤێ پێنگاڤێ هاتە کرن بەلێ ژ لایێ ئێکەتی نشتیمانى کوردستان ڤە دژایەتیا وى هاتە کرن هوسا دیار کر کو سەرکردایەتیا کاتیا ب هاریکاریا دەزگەهێ ساواک یێ ئیرانی هاتیە دروستکرن بو دژایەتیکرنا بزاڤا کوردى (زێبارى، ٢٠٢٣، ٧١) سەرکردایەتیا نوى کار ژ بو دووبارە رێکخستنا پارتى کرن رابو ب فرێکرنا مەفرەزێن دەست پێکی بو باشوری کوردستانێ ، ل ٢٠ تشرینا دووێ ١٩٧٥ هنارتنا دەستەیا چەکداى بو باشورێ کوردستانێ بو دروستکرنا مەفرەزەیێن پارتی زانى ل دەڤەرێن جودا ب نهێنى سنورێ کوردستانا باکور دا هنارتن (الخرسان، ٢٠٠١، ٢٤٦).

سەرکردایەتیا کاتى خوە ئامادەکر ل سەر ئاستێ سیاسی رێزێن خوە رێکئیخستن تا کونفرانسێ برلین ل ئابا ١٩٧٦  گرێدا ل هاڤینا ١٩٧٦ سەرکردایەتیا کاتى هەر ئیک ژ سامى عبدالرحمان و نورى شاوەیس فرێکرنە ژ دەرڤە کونفرانسەک گرێدا ب هاریکاریا کومەلا خویندکارێن کورد ل ئەوروپا د ئەڤی کونفرانسی دا مەلا مستەفا بارزانى وەک سەروک و سامى عبدالرحمان وە سکرتیر هاتنە دەست  نیشانکرن بارزانى یو جارەسەریی ل ئەمریکا بو بریکا مسعود بارزانى پیروزیاهیان ئاراستەى سەرکردایەتیا کاتى کر، بەلێ هەر زویکا ناکوکى دناف رێزێن سەرکردایەتیا کاتى دا دیاربون دوو ئاراستەیێن جودا ژێ پەیدابوون ئاراستێ راست رەو یێ ئدریس بارزانى و ئاراستێ چەپ رەو یی سامى عبدالرحمان، ژێدەر وەسا دەنە دیارکرن کو سامى عبدالرحمان ل وێ باوەرێ بوو مستەفا بارزانى رول د سەروکاتیێ دا نەمایە وى خوە ب سەروک دزانى (زێبارى، ٢٠٢٣، ٧١) بو بەردەوامى دان ب خەباتا سیاسی و جەکدارى کوردستان هاتە ددابەشکرن ل سەر دوو هەرێمان

ئیك: هەرێما بادینان سنورێ وى ل حاجى عومران  دەڤەرێن دهوک، ئامێدی، ئاکرێ تا سنورێ سوریێ دگەل بەشەکێ هەولیرى ژلایێ کەریم شنگالى و جەوهەر نامق سەرپەرشتى دکر

دوو: هەرێما سوران دەڤەرێن سلێمانى و گەرمیان بەشیکێ هەولێری بخوە ڤە دگرت رێگا هاملتون خالا ژێک جوداکرنا سنورێن هەرێما سوران و بادینان بوون لدەست پێکێ عارف تەیفور حەمە رەزا بو سەرپەرشتیکرنا ئەڤێ هەرێمێ دانان بوون پاشى ژ لایێ دەرزگەهێ ساواک ڤە دهێنە گرتن و کەمال کەرکوکى دهێتە داننا ل جهێ ئەوان(رەشید، عبدولرحمان، ٢٠٢٣، ٤٣٢)

چالاکیێن چەکدارى یێن سەرکردایەتیا کاتى ١٩٧٦-١٩٧٩

سەرکردایەتیا کاتى ئەندامێن خوە بەرڤ تورکیا د هنارتن دا کو ل دەڤەرێن سنورى خوە ڤەشێرن بو دەست پێکرنا شورەشا چەکدارى ئامادەبن ئەوا ل ٢٦ ئەیارا ١٩٧٦ هاتیە راگەهاندن دکونفرانسەکی دا لندن ژ لایێ سامى عبدالرحمان بناڤێ شورەشا گولان، رابوون ب جێ بەجێکرنا زنجیرەیەکا کریارێن لەشکەرى دژى بنگەهێن لەشکەرى عیراقێ ل کوردسانێ.(دەستەى ئینسکلوپیدیا پارتى دیموکراتى کوردستان،٢٠٢١، ٣٥٥).

پشتى دەست پیکرنا خەباتا چەکدارى دەستەیێن چەکدارى ل زوربەیا دەڤەرێن کوردستانێ دەست ب چالاکییان کرب تایبەتى ل دەشتا هەولێر، قەرەداخ ،قەندیل، گارە، مەتین و خوا کورک حکومەتا عیراقێ ژبەر سەرهلدانا بزاڤا کوردى هەمى هێزێن خوە ئێخستنە کارى بو ژناڤبرنا وان بەلێ رویبرویبونا دگەل هێزێن پێشمەرگەى یا ب زحمەت بو چونکى شەرى پارتیزانى دکر، دەستەیەکا چەکدار ل هەرێما بادینان ل ٢٧ ئەیارا ١٩٧٦ ب سەرپەرشتیا کەریم شنگالى چالاکیەک ئەنجام دا ل دەڤەرا گولیا ل گوندێ نزورێ هێرش برە سەر بنگەهەگێ سوپایی عیراقی و ب تەمامى ژناڤبر ل ١٨ ئابا ١٩٧٦ رێکا دناڤبەرا شەرانش و دەشت دەڤەرا سندیان هێزەکا عیراقێ کەفتە بیسەیەکا هێزێن پیشمەرگەهى ١٢ سەباز هاتنە کوشتن چەندین کەل پەلێن لەشکەرى و چەک کەفتنە دەستێ پێشمەرگە(رەشید، عبدولرحمان، ٢٠٢٣، ٤٤١)  سەرکردایەتیا کاتى شیا ل سەر سنورێ عیراق-ترکیا چەندین بنگەهان ل لایێ تورکیا ڤەکەن ل دەڤەرێن( ئەولودرە، بیت شباب، گویان، جزیرە، سلوپی، روبوزک و چیایێ جودی)دوربارە دەرئێخستنا روژناما خەبات ژمارە ئێک ل ١ تەموزێ ١٩٧٦ دەرئێخستن شیان ئامیرەکێ رادیویی ژ ئەوروپا برێکا سوریێ بینە دەڤەرا بهدینان(الخرسان، ٢٠٠١، ٢٤٩).

ل ١ ئەیلولێ حکومەتا عیراقێ بو قەربەکرنا شکەستنێن خوە هیرش بو سەر پیشمەرگەى ل بادینان دەست پێکر  مەزنترین شەرێ سەرکردایەتیا کاتى شەرێ شارستێن ب سەر قەزایا دوکان ڤە بوو ، ل ئەیلولا ١٩٧٧ دوو فەوجێن سوپایێ عیراقێ ب هاریکاریا ١١ هەلیکوپترا بەرەف گوندێ سێ دەر و شارستێن جوون پیشمەرگە د ئەڤی شەرى دا سەرکەفتن ئەڤان سەرکەفتنان دەنگ ڤەدان  زیانێن پێشمەرگەى د ئەڤى شەریدا حەفت کوشتى چوار بریندار  سەبارەت زیانێن حکومەتێ ١٦٣ کوشتى و ئێخستنا سێ ئەلیکوپترا.

ب مەبەستا ب دوماهیک ئینانا خەباتا چەکدارى یا کوردى ل بهارا ١٩٧٧  حکومەتێ عیراقێ هێرشەکا بەرفرەھ کرە سە دەڤەرێن جودا جودا یێن کوردستانێ(رەشید، عبدولرحمان، ٢٠٢٣، ٤٤١)  د ئەڤێ هێرشێ دا زێدەتر ژ شەش فرقێن لەشکەرى دگەل فروکە و چەکێ گران بکارئینا شەرى ل نیسانا ١٩٧٧ دست پێکر  د ئەڤی شەرى دا دوو دەڤەرێن سەرەکى کرنە ئارمانج ئێک مەرگە، سەرگەلو، ماوەت، دووکان و چوارتا دەڤەرا دووێ دولا شەهیدان، زارگەلێ، وەلزێ، رانیە چومان زنجیرا چیایێن قەندیل، هێرشێ دەست پێکر ل دەست پێکێ پێشمەرگەهى خوە ڤە کێشا وەک تەکنیک و پاشی هێرشا بەرامبەر دەست پێکر   سوپایێ عیراقێ نەجار بو پاشەکشى کر زیانێن سوپایی عیراقێ نێزیکى ٥٠٠ کەسان بوو و پیشمەرگەهی سێزدە کوشتى دان .

ل ١٢ تشرینا ئێکێ سالا ١٩٧٨ ب هێجەتا هەبوونا پیشمەرگەى هەلمەتەکا گەریان و پشکینن گوندێ نهێلێ دەڤەرا ئامێدیێ دەست پێکر ل ٣٠ ئەیارێ پشتى پشکنینا گوندى و زڤرین پێشمەرگەهى بیسەیەک ل بەر دانا نێزیکى ٨٣ سەرباز کوشتن و ٣٤ بریندار .

ژ ئەگەرى شکەستنێن ئێک لدویڤ ئێک یێن لەشکەرێ عیراقی ل ١٨ ئەیارا ١٩٧٩ هێزەکا مەزن سوپایی پالپشتا فروکێن جەنگى تورکیا هێرش کرە سەر پیشمەرگەهى ل کوندێ دەری ناحیا شیروان ب مەبەستا دەرئێخستنا هێزا پیشمەرگەهى ل دەڤەرێ هێرشا مێرگە سور کر  ژ ئەنجامێ بوردمانێن بەردەوام زیانێن مادى و مروڤی هەبوون پیشمەرگەهى بو  مەرەما بدوماهیک ئینان بدوماهیک ئینانا بوردامانێن سوپایی و پاراستنا دەڤەرێ پێشمەرگەهى پاشەکشی کر  (رەشید، عبدولرحمان، ٢٠٢٣، ٤٤١) 

     سالا ١٩٧٩ سالا رویدانێن گرنک بوو  ل رێکەفتى ١١ شوباتا ١٩٧٩ پشتى سەرهلدانا گەلێن ئیرانێ رژێما پاشایەتێ د وەلاتى دا شکەست کومارا ئیسلامى یا ئیرانێ جهێ وێ گرت پارتى شیا پەیوەندیەکا بهێز دگەل دەستهەلاتا ئیرانێ یا نوى دروست بکەت، ئێک ژ رویدانێن دى یێن گرنک مرنا ملا مستەفا بارزانى بو ل ١ ئادارا ١٩٧١ ئەڤێ چەندێ گورانکارى ب سەر رێکخستنێن حزبێ دا دروستکرن ژبەرهندى ل تموزا سالا ١٩٧٩ ل گوندێ شاوانە کومبونەک گرێدا ژ گرنکترین بریارا مسعود بارزانى وەک سەروکێ پارتى یێ دەمکە هاتە دەست نیشانکرن سامى عبدالرحمان سکرتێر بریاردا بزوترین دەم کونگرە بهێتە گرێدان ل ١٠تا ١٤ تشرینا دووێ ١٩٧٩ گونگرە هاتە گرێدان ل ژێرناڤێ کوردستان یان نەمان بەلێ هەر ل دەست پێکێ سامى عبدالرحمن دگەل هندەک ئەندامان کونگرە بجھ هێلا ژ بەر بجھ نەئینانا هندەک داخوازیێن وان بەرڤ ئەوروپا جون پاشی پارتى دیموکراتى گەل دامەزراند سەبارەت کونگرى پارتى مسعود بارزانى بو سەروک و علی عبدالله وەک سکرتێر هاتە دانان پارتى پشتى چوار سالێن ژیانا سەخت و دژوار شیا دووبارە هێزێن خوە رێکبێخیت  (دەستەى ئینسکلوپیدیا پارتى دیموکراتى کوردستان،٢٠٢١، ٣٥٥)،(زێبارى، ٢٠٢٣، ٨٧)   

لیستا ژێدەران

١- رەشید، هاوکار محمد محمد، عەبدولرحمان، دلشاد محمود(٢٠٢٣)، رولێ پارتى دیموکراتى کوردستان سەرکردایەتیا کاتى لە سەرهلدانەوەى خەباتى چەکدارى لە باشورى کوردستان، هەولێر.    

٢- الخراسان، صلاح(٢٠٠١) ،التیارات السیاسیة فى کردستان العراق قراءة فی الملفات الحرکات الکردیة فى العراق ١٩٤٦-٢٠٠١،بیروت.

٣- رشید، صلاح(٢٠١٧) ، مام جلال دیدارى تەمەن لە لاوێتى بو کوشکى کومارى،سلیمانی

٤-گەوهەرى، حامید،(٢٠١٧)، مستەفا بارزانى پیشمەرگە و سەروک، ستوکهولم.

٥- زیبارى، دلاوەر محمد صدیق(٢٠٢٣)، رولی پارتى دیموکراتى کوردستان لە بزاڤی رزگاریخوازى گەلى کورد لە باشورى کوردستان ١٩٧٦-١٩٩١، هەولیر.

٦- کونگرە و کونفرانس، مێژوى پارتى دیموکراتى کوردستان(٢٠٢١) ،بەرگى یەکەم، نڤێسین:دەستەى ئینسکلوپیدیا پارتى دیموکراتى کوردستان.

٧- گەوهەرى، حامید(٢٠٢٠)، قیادەى موقت، ستوکهولم.

٨- حەمو، ئەسعەد(٢٠٢١)، میژوویی سەرەتایی شورەشی گولان ٢٦-٥-١٩٧٦، هەولیر.

بۆ دۆانلۆدکرنا ئەڤێ ڤەکۆلینێ ل ئەڤێرێ کلیك بکە.