وحید سندی- مامۆستایێ زانکۆیێ
هۆنەرێ سەرهاتییان و ڤەگێرانا وان ب ئێک ژ هۆنەرێن کەڤنار یێن ئەدەبی دهێت نیاسین، چەندین هۆزانڤانێن کەڤن ب تایبەت د ئەدەبیاتا هندی و پاشی ژی د ئەدەبیاتا سۆفیگەرییا فارسیدا ئەڤ چەندە دەردکەڤت، چیرۆکەک ب شعر دهێت ڤەگێران، ئەو چیرۆک هەلگرێن چەند جۆرێن بابەتانن، ژ وان ژی:
- هەلگرا بابەتێ سیاسی، بۆ نموونە چیرۆکێن د ناڤ پەرتووکا (کلیلە و دمنە)دا ب شێوێ (فابل) هاتین.
- هەلگرا بابەتێ پەندی، بۆ نموونە چیرۆک و سەرهاتیێن شاعێرێ ئیرانی (سعدی شیرازی) د ناڤ گۆلستان و بۆستانێدا هاتین.
- هەلگرێن هزرا عرفانی، بۆ نموونە چیرۆک و سەرهاتیێن د ناڤ مەسنەوییا مەعنەوی یا (مەولانایێ ڕۆمی)دا و بەرهەمێن (عبدالرحمن جامی) و گەلەک شاعێرێن دیدا هاتین.
– چیرۆکا پەند و شیرەتی ل دەڤ جامی
شێخ (نورالدین عبدالرحمن جامی) ب ئێک ژ شاعێرێن فارسان دهێت نیاسین، ئەو ل (٨١٧مش/١٤١٤ز) ل (جام)ێ ل خوراسانێ ژ دایکبوویە، پاشان ل سالا (٨٩٨مش/١٤٩٢ز) ل هەراتێ مرییە. شێخ عبدالرحمن ب (جامی) ناڤودەنگ بوویە و ناڤداربوو ب دووماهی شاعێر (خاتم الشعرا). ئەو وەکو شاعێر، موسیقار، ئەدیب و سۆفی دهات نیاسین. ئەو د سەدێ نەهێ مشەختیدا ژیایە. ئەوی ب ڕێکا ئیلهام وەرگرتنێ ژ گۆلستانا سەعدی گرنگترین بەرهەمێ خوە ب ناڤێ (بهارستان) نڤیسی. ئەو ژ شاعێرێن سونی مەزهەبە و ل سەر مەزهەبێ حەنەفییە د تەریقەتا نەقشبەندیدا.
جامی چەندین بەرهەم نڤیسینە، وەکو (دیوانا شعری، یوسف و زولەیخا، لەیلا و مەجنوون، خردنامێ ئەسکەندەرییە، بهارستان، شواهد النبوة، نفحات الانس…هتد).
ئێک ژ شێوازێن شعرا جامی د ڤەهاندنا شعرێدا، ئەو ژی شێوازێ پەند و شیرەتییە، ئەو ژ بەرکو کەڤتییە ژێر کاریگەرییا سەعدیێ شێرازی و سەعدی شعرا پەند و حیکمەتێ نڤیسییە، لەورا دبت هەر ل ژێر ڤی چارچووڤی جامی ژی نڤیسی بت و ب ڕاستی ژی شعرەکا تارادەیەکێ باش د ئالیێ پەروەردەیدا سەرکەڤتییە. ژ وان شعرێن شاعێرێ ناڤبری د ڤی ئالیدا ڤەهاندین، ئەو ژی شعرا ب تێگەهێ (مرۆڤاهی) هاتییە نیاسین.
- کۆرتییا چێرۆکا (مرۆڤاهی)
“بابەک و کورێ خوە کەڤتنە د گەنگەشێدا و ژ کەربڤە گۆتە کورێ خوە:
- ئەی گیانێ بابێ، ما تو نابی مرۆڤ. مخابن ژ وی ژیێ من د پەروەردەکرنا تەدا دەرباز کری.
دلێ کورێ وی پیرەمێری تژی کەرب و کین بوو، دلێ وی شکەست، لەورا بێکو بابێ خوە ئاگەهدار بکەت، گەشتەک بۆ جهەکێ نەدیار کر. پشتی ئەوی کوری گەلەک زەحمەت و نەخۆشی دیتین، وەکو شەکرەکێ ژێهاتی ڤەگەرا مال، د دەرئەنجامدا بۆ خودان پێگەهەک بلند و بوو حاکمێ باژێری، خودان زێر و مالداری. پشتی ئەوی کوری جهێ خوە د باژێرێدا خوەش کری و دەسهەلات کەڤتی دەست و چەند ڕۆژ بورین، ڕابوو بابێ خوە خواستە دیوانا خوە، بابێ وی ژی ژ ڕێکەکا دویر هات، هەتا گەهشتییە دیوانا حاکمێ باژێری و نیاسی کورێ وییە، کوری ژی ب دفنا بلندڤە بەرێ خوە دا بابێ خوە و گۆتێ:
- مانە تە دگۆت تو نابییە مرۆڤ؟ دێ کەرەمکە دەسهەلات و حوکمێ من.
زەلامێ پیر کەنی و سەرێ خوە هەژاند، پەندەک ژ دەڤێ وی دەرکەڤت و گۆت:
- “من نەگۆت تو نابییە حاکم، بەلکو من گۆت ئەی گیانێ بابێ تو نابییە مرۆڤ”.
ئەڤ چیرۆک ب ڤی ڕەنگی د ناڤ شعرا فارسییا شێخێ جامیدا هاتییە:
“پدری با پسری گفت به قهر که تو آدم نشوی جان پدر
حیف از آن عمر که ای بی سروپا در پی تربیتت کردم سر
دل فرزند از این حرف شکست بی خبر از پدرش کرد سفر
رنج بسیار کشید و پس از آن زندگی گشت به کامش چو شکر
عاقبت شوکت والایی یافت حاکم شهر شد و صاحب زر
چند روزی بگذشت و پس از آن امر فرمود به احضار پدر
پدرش آمد از راه دراز نزد حاکم شد و بشناخت پسر
پسر از غایت خودخواهی و کبر نظر افگند به سراپای پدر
گفت گفتی که تو آدم نشوی تو کنون حشمت و جاهم بنگر
پیر خندید و سرش داد تکان گفت این نکته برون شد از در
«من نگفتم که تو حاکم نشوی گفتم آدم نشوی جان پدر»
- ڕەنگڤەدانا چیرۆکا (مرۆڤاهی) د ئەدەبیاتا کوردیدا
ئەڤ چیرۆکا شێخ (عبدالرحمن جامی) دیارە هەلگرا پەیامەکا پەند و حیکمەتییا مرۆڤاهییە، لەورا ئەو ژ مولکێ وەلاتێ فارسان دەرچوویە و وەکو ئەدەبیاتەکا جیهانی ڕەنگڤەدایە، ئەڤێ چیرۆکێ جهێ خوە د ناڤ ئەدەبیاتا کوردیدا کرییە، ئەو هەر چەند مە د ناڤ شعرا کلاسیکا کوردیدا نەدیتییە، بەلێ جهێ خوە د ناڤ شعرا نوییا کوردیدا کرییە، ئەو ل دەڤ ئێکەم شاعێرێ نویکەرێ شعرا کوردی دهێت دیتن، ئەو ژی شاعێر (عبدالرحیم رحمی هەکاری)یە.
- ڕەحمیێ هەکاری کییە؟
رەحمیێ هەکاری، ناڤێ وی (عبدالرحیم رەحمی هەکاری)یە ل سالا (١٨٩٠ز) ژ دایکبوویە و ل سالا (١٩٥٨ز)وەغەر کرییە، ئەو ل قەزایا (باشقالا) یا سەر ب وانێڤە ژ دایکبوویە. (دار المعلمین) خواندییە و ئیجازا خواندنا دینی ژی ژ سەید (عبدالحکیم)ێ برایێ سەید تەهایێ ئەرواسی وەرگرتییە، پاشی چوویە ئەنقەرێ و ل وێرێ ل پەیمانگەها (دارای)خواندییە، خواندنا بلند ژی ل زانکۆیا ئیلاهیاتێ ل ستەمبۆلێ تەمام کرییە. رەحمیێ هەکاری زمانێن وەکو (تورکی، عەرەبی، فارسی، ڕۆسی و ئەلمانی)دزانین. ناسناڤێن وی یێن شعری (زاپسۆ، هەکاری، ژ مالا هەکاریان ع.رحمی)، هەردیسان چەندین بەرهەم هەبوون، وەکو: (بەلاڤکرنا چەندین شعران د گۆڤارێن کوردیدا، بەلاڤکرنا چەند چیرۆکان، بەلاڤکرنا ئێکەمین شانۆناما کوردی، نامیلکا شعری ب ناڤێ گازیا وەلات، عەقیدا کوردان).
چیرۆکا ژ عبدالرحمن جامی هاتییە ڤەگۆهاستن، رەحمیێ هەکاری ئەو د ناڤ دیوانا خوە یا شعریدا ب ناڤێ (مرۆڤینی) وەکو شعرەکا سەربەخۆ ئینایە، ب ڤی ڕەنگی ڤەدگێرت:
“سەعدۆ! گۆ هەبی کوڕەک کێم ئیزعان
گۆتی: “کۆرێ من، تو نابی ئینسان”
ئەو گۆتنە لێ قەوی گران هات
ڕابوو عەنری، عیناد ب عەیان هات
دەرکەت ژ وەلاتی، وی سەفەر کر
لەوما خەبەرێ د وی ئەسەر کر
عەهدکر، بچتن ببت قوماندار
یان والییەکی ب حشمەت و شان
ئەو چوو خەبتی، د مەکتەبان خوەند
جا پاشڤە نەمینت عەهد و پەوەند
لەوما نەدخوەست ببیتە عالم
نییەت هەبوو ئەو ببیتە زالم
چەند مەکتەبەکان وەگرت وەسیقە
تالع کرە والی، بێ سەلیقە
بەرکرییە ژ زێر جلێد موزەییەن
ئەو حاکم و والییە مەعەییەن
گاڤا زڤڕی، گهشتە باژێر
ئەو جاهیل و ئەحمەقێ کو بێ خێر
ئەمرەک ژ خوە دایە بۆ قۆماندان
بابێ خوە هەمان هاڤێتە زندان
ڕۆژا دیتر ئاینە حوزوورێ
ئەو تەحلە خەبەر ئیناندە بیرێ:
- بابۆ! نە تە گۆت: “تو نابی ئینسان”
- والی مە، د ملکی دا حوکمڕان
- حاشا… من نەگۆت”تو نابی والی
- بەلکو ژ مرۆڤینیێ تو خالی””.
- خالێن هەڤبەش د ناڤبەرا (جامی و هەکاری)دا
ب ڕەنگەکێ گشتی چیرۆکێ وەکو ناڤەرۆکا خوە نەگوهۆرییە، ل دەڤ هەردوو شاعێران دیالۆک د ناڤبەرا باب و کوریدایە، بابەتێ دیالۆگێ ل دۆر پرسا (مرۆڤاهیێ)یە، هەردیسان کۆر بۆ دەمەکێ ب کەربڤە ژ بابێ خوە دویر دکەڤت و دچت جهەکێ نەدیار و پاشی دزڤرت و دبت حوکمدارێ باژێری و گازی بابێ خوە دکەت و دبێژت: “تە دگۆت تو نابی چ تشت و ئەڤرۆ ئەزێ بوویم حوکمدارێ باژێری”، باب ژی بەرسڤ ددەت: “کورێ من، من نەگۆت تو نابی چ تشت، بەلکو من گۆت تو نابی مرۆڤ”. ب ڕەنگەکێ گشتی چیرۆک ب هەمان واتا و پەند ل دەڤ هەردوو شاعێران هاتییە پاراستن.
- خالێن جودا د ناڤبەرا (جامی و هەکاری)دا
چیرۆکا رەحمیێ هەکاری ب ناڤێ (مرۆڤینی) ب ناڤکری، ڕاستە ئەوی ب ڕەنگەکێ گشتی واتایا وێ وەکو پەند و ب هەمان تێگەهێ سەرەکی ژ ئەدەبیاتا سۆفیگەرییا ئیسلامی وەرگرتییە، و دبیت ئەوی هەر ژ (عبدالرحمن جامی) ب خوە وەرگرت بیت، ژ بەرکو هەکاری زمانێ فارسی دزانی، ئەڤێ ژی ئەگەرەکا زێدە هەیە، بەلێ ئەگەرەکا دی ژی هەیە بۆ وەرگرتنا ڤێ چیرۆکێ، دبیت رەحمیێ هەکاری ئەو ژ زاردەڤێ خەلکی وەرگرت بیت، ژ بەرکو ئەڤ چیرۆکێن حیکمەت و پەندی گەلەک ل سەر زارێن خەلکی دهاتن ڤەگێران.
خالێن جوداهی یێن د چیرۆکا هەکاریدا دەردکەڤن، رەحمیێ هەکاری ناڤ ژ بۆی بابێ وی کەسی دەینایە و ناڤێ وی کرییە (سەعدۆ) وەسا دیارکرییە سەعدۆیی کورەک هەبوو. پاشان خالا دی یا جودا دهێت پێش، ئەو ژی ئەڤی کوری بریاردا “بچت ببیت کۆماندار و سەرباز، پاشی بزڤرت ببیت والیەک” ئەڤە ل دەڤ جامی نینە، هەر ب تنێ دبێژت ژ کەرباندا مال هێلا و گەشت کر، هەردیسان هەکاری دیار دکەت: “ئەوی خواند نەکو دا ببت زانا، بەلکو ئەوی دڤییا ببیت زالم”، ئەڤ گۆتن ژی ل دەڤ جامی ناهێت دیتن. هەردیسان ئەڤی کوری “ل چەند قوتابخانان باوەرنامە وەرگرتن و ڕۆژگارێ ئەو کر والی”. هەروەسا دەما ئەڤ کورە دزڤرت باژێرێ بابێ خوە “فەرماندا بابێ وی بگرن و باڤێژن زیندانێ و پشتی ئەشکەنجەدانێ بینن دیواناوی” ئەڤە ژی ل دەڤ جامی ناهێت دیتن و ب تنێ دیار دکەت گازی بابێ خوە کر و ڤەخواستە دیوانا خوە.
بۆ دۆانلۆدکرنا ئەڤێ ڤەکۆلینێ ل ئەڤێرێ کلیك بکە
