رەسووڵ سوڵتانی
پێش هەژار زیاتر لە چوار كەس خەیامیان كردووەتە كوردی، دیارە هەر كام لەوان تام و چێژێكیان هەیە، ئەی هۆكار چییە ئەوانەی نەك هەر بە پێوەری چێژ بەڵكو بە پێوەرە ئەدەبییەكان دێن چوارینە وەرگێڕدراوەكانی خەیام هەڵدەسەنگێنن، هیچ كامیان لە تای تەرازووی وەرگێڕانەكەی هەژاردا هاوسەنگ نایەنەوە و هەموو ئەدەیب و شارەزایەكی ئەدەبیات وەباڵ بۆ قورسایی وەرگێڕانەكەی هەژار دەكێشێ؟ هەڵبەت لەو نێوەدا ئەو كەسانەی كە خوویان بە وەرگێڕانی وشە بە وشەوە گرتووە، وەرگێڕانەكەی هەژاریان نەك بەلاوە پەسند نییە بگرە بەگژیشیدا دێنەوە كە بۆچی فڵانە وشەی دەقە فارسیەكە لە كوردییەكەدا نییە؟
ئەوەی هەژار كردوویەتی وەرگێڕانێكی ئازادە. بە پێچەوانەی وەرگێڕەكانی پێش خۆی، ئەو وشەی مانا نەكردوەتەوە بەڵكو پەیامی هەر چوار دێڕە شیعرەكەی وەرگرتووە و سەر لەنوێ شاعیرانە تێكی هەڵشێلاوەتەوە و دایڕشتووەتەوە. ئەم وەرگێڕانە وەرگێڕانی واتایە، كە لە نێو جۆرەكانی وەرگێڕاندا، شێوازێكی باو و پەسندكراویشە. راستە ئەم شێوازە زۆر گوێ ناداتە وشە و دەستەواژەكانی دەقی یەكەم و بەو هۆیەوە لە روانگەی زۆر كەسەوە بە وەفادار و دەروەست نییە، بەڵام لە كۆی گشتیی خۆیدا بۆ خوێنەری ئەو زمانەی كە بۆی وەرگێڕدراوە خوێندنەوەكەی خۆش و خۆماڵیانەیە. هەر بۆیە كە چوارینەیەكی خەیامەكەی هەژار دەخوێنینەوە، رەنگبێ بە شوێن زۆر وشە و دەستەواژەدا بگەڕێین كە لە دەقی یەكەمدا هەن، بەڵام لە دەقە كوردییەكەدا نین. هەر ئەوەش وای كردووە زۆر كەس لە وەرگێڕانەكەی هەژار دڕدۆنگ بن.
هەژار چیی لەگەڵ خەیام كرد؟
كە سەرنجێكی ئەو پێشەكییە بدەین وا هەژار بۆ چوارینە كوردییەكانی خەیامی نووسیوە، روون و ئاشكرا پێمان دەڵێ من نامەوێ بەو وەرگێڕانە، خوێنەر و وەرگێڕی كورد فێرە فارسی بكەم. یانی ئەگەر تۆی خوێنەر بەتەمای ئەوەی بزانی من لە هەمبەر فڵانە وشەدا چ وشەیەكی كوردیم دەكار كردووە، بەهەڵە چووی.
بۆ وێنە كاتێك خەیام دەڵێ:
ای پیر خردمند پگه‌تر برخیز
و آن کودک خاکبیز را بنگر تیز
پندش ده گو که نرم نرمک می‌بیز
مغز سر کیقباد و چشم پرویز
هەژار لەم چوارینەیەدا واز لە ناوەكانی “كەیقوباد و پەرویز” دێنێ و لەبری ئەو دوو ناوە “پادشا و میر و وەزیر” دادەنێتەوە. بۆ؟ ئاخۆ ئەوە كێشە نییە؟
بە رای من كێشە نییە. راستە كەیقوباد و پەرویز دوو ناوی راستەقینەن لە مێژووی ئێراندا، بەڵام هەژار لێرەدا لە زانست و راڤەی هێرمنۆتیكی كەڵك وەردەگرێ و ئەو دوو ناوە وەك هێمایەك بۆ ناوی هەموو پادشا و میر و وەزیرێك بەكار دێنێ و پێمان دەڵێ: تەنیا كەیقوباد و پەرویز نین كە مردوون و تاج و تەخت و دەسەڵاتیان بەجێ هێشتووە و بوونەتەوە گڵ، بەڵكو هەرچی پادشا و میر و وەزیرن، رۆژێك هەر دەمرن و دەبنەوە گڵ. ئەم بۆچوون و تەفسیرەی هەژار و داڕشتنەوەكەیشی لەگەڵ كاكڵ و كۆی بیر و روانینی خەیام هیچ ناتەبا نییە و ئەگەر لە روانگەی هێرمنۆتیكەوە لێی بڕوانی، خەیامیش هەر وەها مەبەستێكی بووە. جگە لەوەش، هەژار لە زۆربەی هەرە زۆری چوارینەكاندا میسرەعی یەكەم و دووەم و جاری واشە یەكەم و دووەم و سێیەم تێك هەڵدەشێلێ و سەرلەنوێ دایاندەڕێژێتەوە، با بزانین چیی لەم چوارینەیە كردووە:
پەندێكی مناڵەكەت بدە مامەی پیر
با بازی بە خاك و گڵ نەكا، ژیری بەبیر
پێژینگی لەدەست دەرێنە بەس دابێژێ
كەللەی سەری پاتشاه و میر و وەزیر
بەڵێ، چوارینەیەك دەخوێنێتەوە… چەند رۆژ و حەفتە و جار هەبووە مانگێك بە چوارینەیەكەوە راوەستاوە… بیری لە هەموو لایەنە فەلسەفییەكانی ئەوچوارینەیە كردووەتەوە…
هەڵبەت ئەوەی خەیام باسی دەكا، حیكمەتە، نەك فەلسەفە بە مانا ئەرەستووییەكەی. هەژار ئەو نهێنییەشی دۆزیوەتەوە… حیكمەتی ژیان و مردن. كەوابوو لەپێشدا حیكمەت و ماناكەی لە زەینی خۆیدا هەزم كردووە، هەژار دەزانێ حیكمەت و جیهانبینیی هەر میللەتێك لە پەندی پێشینیان و ئیدیۆمەكانی ئەو میللەتەدایە. بۆیە لە زۆرینەی چوارینەكانیشدا گەڕاوەتەوە بۆ پەندی پێشینیان و ئیدیۆم و قسەی نەستەق و باو:
هەشتێكی لە مشتە بێنە نەك نۆ بێ و نەبێ
***
ئەم دەنگی دەهۆڵە تا لە دوور بێ چاكە
***
تا پیاوی هەژار دەگاتە بەغدا دوورە
×××
جاری واشە چوارینەكانی ئەوەندە خۆماڵی كردووەتەوە وەك بڵێی هەر خەیام كورد بووە و بە كوردی نووسیونی:
وەك:
كورد بۆیە دەڵێ لە هەمزە چیی داوە هەباس
یان:
جێی چەند كەری كوڵكن بێ ئەگەر وابێ بەهەشت
لە روانگەی وەرگێڕانی ئازادەوە ئەم كارەی هەژار نەك رەخنەی نایەتەوە سەر، بگرە دەكرێ وەك خاڵێكی بەهێزیش سەیری بكرێ. ئاخر هەژار نایەوێ تەنیا مانای میسرەعەكان راگوێزێ، بەڵكو دەیەوێ سەرلەبەری ئەو تێڕوانین و رامان و بیركردنەوەیە راگوێزێت كە بووەتە ئیلهامبەخشی خەیام بۆ نووسینی ئەم چوارینەیە، ئینجا بۆ ئەوەی بەبێ كەموكووڕی هەموو ئەو لایەنانە راگوێزێت، دیسان دەبێ هەموو تواناكانی زمانەكەی خۆی بەكار بێنێت، لێرەدا هەژار سیلەی چاوێكیشی لە خوێنەری كورد و زەینی تاكی كوردە، ئاخۆ ئەگەر كوردێكی ژیر و بەبیر وەها چەمك و بیركردنەوەیەك دەربڕێت بە چ زمان و وشەگەلێك دەریدەبڕێت؟ هەر بۆیەش لێرەدا كە خەیام دەڵێ:
گر عاشق و میخواره بدوزخ باشند
فردا بینی بهشت همچون کف دست
جا باشە ئەگەر ئاشق و مەیخۆرەوە لە دۆزەخدا بن، كەوابوو بەهەشت چۆل دەبێ وەك لەپی دەست. بەڵام هەژار نایەوێ شیعرەكەی خەیام مانا بكاتەوە، ئەو دەیەوێ لەگەڵ راڤەكردنەكەیدا بەردێكیش بە گورچووی ئەو كوڵكن و ریشدرێژانەدا بدات كە پێیان وایە بەهەشت بۆ ئەوان تەرخان كراوە و دڵتەڕ و مەیخۆرەوە دەبرێنە دۆزەخ. بەڵام هەژار بۆچی ئەو كارە دەكا؟ وەختێك هەژار ئاوڕ دەداتەوە دەبینێ ئەم فتوایە لە زار و زمانی كەسانێكەوە هاتووەتە دەرێ كە قسە و كردەوەیان لێك دوورە و خۆیان دەمیان ناوەتە خوێنی هەژاران و خوێنی مرۆڤیان لە خۆیان حەڵاڵ كردووە، كەچی بە خەڵك دەڵێن خوێنی ترێ حەرامە و ئەشق و دڵداری دەستەچیلەی دۆزەخن، هەموو ئەو بیر و هزرانە تێك هەڵدەشێلێت لە میسرەعی پێش كۆتایی ئەم چوارینەدا تەوسێك بەو ئامۆژگاریكەرانەدا دەدا و دەڵێ: جا ئەگەر وەك ئێوە دەڵێن وابێ، كەوابوو:
جێی چەند كەری كوڵكن بێ ئەگەر وابێ بەهەشت
یان چۆل و بیابان و كپە وەك لەپی دەست
بە گشتی، بۆ تێگەیشتن لەو شێوازە وەرگێڕانەی هەژار، دەبێ بگەڕێینەوە بۆ راڤە و هێرمنۆتیك، بەتایبەتی كە هەژاری كۆنەفەقێی ماڵانگەڕ رێك بەو روانگەیەوە شەنوكەوی كردوون و لێكی داونەتەوە و وەردی داونەتەوە و دایڕشتوونەوە.
هەژار دەزانێ بۆ گەڕان بۆ دوای شێوازی بیركردنەوەی میللەتێك لە مەسەلەی ژیان و مەرگ و بۆ ناسینی جیهانبینی و حیكمەتی میللەتێك دەبێ بچیتەوە بنج و بناوانی زمانەكەی، كە بریتییە لە ئیدیۆم و پەندی پێشینیان و قسەی نەستەقی ئەو میللەتە. ئەوەیە رازی سەركەوتنی هەژار لەو وەرگێڕانەدا. ئەوەشمان دەبێ لەبیر نەچێ كە وەرگێڕدراوەكانی پێشتر لەسەر كێشی خۆماڵیی كوردی وەرگێڕدراون، كەچی هەژار زۆر وەستایانە رێك لەسەر كێشی چوارینە فارسییەكان وەریگێڕاون، كە كێشی “لا حول ولا قوە الا باللە”ـیە.
چێژم لێ وەرگرت، بۆچوونێکی قوڵ و وردبینانە بوو.