دەڕونناس أبراهيم عبدالستار
خوەکۆشتن و مەزنیاڤێ ئاریشێ:-
نێزیک (١) ملیون کەس خوە کۆشتن ل سالا(٢٠٠٠). ھەر(٤٠) چــرکا کەسەک خوە لجیھانێ دکوژیت و ھەر ٣ چرکا کەسەک ھەول دەت خوە بکوژیت. خوە کۆشتن ژ سێ ئەگەڕان سەڕەکیە بو مــرنێ دناڤــبەڕا گەنجان دا ل ژیێ(١٥-٣٥)سال. ھەر رەوشەکا خوەکۆشتن کارتێکرنێ ل سەڕ (٦)کەســان دکەت . کاڕتێکرن ژلایێ دەرنی، دڕاڤی، جڤاکی ، خێزانی ، کومەلی ناھێتە پیڤان.
خوە کۆشتن نە ئەگەرێ ئێک فاکتەر بەلکو گەلەک فاکتەر کوم دبن و پێکڤە کارتێکرنێ دکەن وەک لایەنێ جڤاکی، دەرونــی، ھینگەھی، ڕەوشەنبیری، ب زەحمەتە ئەم بزانین نساناھی بوچـــی کەس خوە دکوژت چونکە بەڕامبەر وی ھەنە خڕانتر و خوە ناکوژن ئەڤو دمـــینت ل سەر وی کەسی چەبد فاکتەڕێن ب ھــێز ھــەنــە کــو وی دپارێزن.
لسەر ئاستێ جیھانێ پتر ٢٠٪ ژ زاروکا و سنێلا توشی ئێشێن دەرونی دبن. لسەر ئاستێ جیھانێ خوە کوشتن ئەگەڕێ سیێ یی سەرەکیە بو مرنێ دناڤبەڕا سنێلا دا. زوربەی جاران خەموکیە ک مەزن دناڤبەڕا سنێلا دا پەیدا دبیت، ل ھەمی دەولەتێن جیھانێ مەتڕسیا خوەکوشتنێ پەیدا دکەت.
خوەکوشتن:- ئــەو دەمێ مرۆڤ ب دلێ خوە و بێ چ ھێز ل مرۆڤی بھێتە کرن ئامیرەکێ بکاربینت بو کوشتنا خوە، چ ئەڤ کوشتنە ئێکسەڕ بیت، وەک بگولەیەکێ، یان ڤەکێشت(نەئێکسەر) وەک نەخوارن ، خوارنا حەبکا و سوتن.
زانایێ فرەنسی (ئەمیل دورکھایم)ل سەڕ ئەڤێ دیاردێ بیڕدۆزەک ھەیە، تێدا ھەول دایــە ئەڤێ دیاردێ ب ھویری بھیتە پێش چاڤ لناڤ کومەلێن ئەوروپیــدا، و بەرێ خودایە خوە کوشتنێ لناڤ تەخێن مللەتی دا ژ بو ڤێ چەندێ گەلەک ئامار بکارئیناینە، بڤێ چەندێ دوو ئاڕمانج ھە بوون:-
١-ڕەخنەیا بیردوزێن دی بکەتن ، ئەوێن ھەولددەن شروڤەکرنا خوەکوشتنێ و رێژێن وێ بزڤرینــە سەر بنیاتێ دەرونی، یان ژی سەقا و زانای ھندەک سەرکەفتی بدەستڤە ئینان.
٢-بکاریت شروڤەکرنا جڤاکی بزڤرینیتە پێش چاڤ، دورکھایم گەھشتە یاسایەکێ کو حەژێکرن بو خوەکوشتنێ بەرو ڤاژی ھزڕا و بیڕێن ئاینی و گرێددانا خێزانێ یە و پلەیا ئیکەتیا رامیاری، چ دەمێ ئەڤ ھەرسێ دەزگەھێن ( ئاینی، خێزانی، دەولەتێ ) ب ھێز کەتن و دەستھەلاتدار بوون ل سەر مللەتێ، دێ رێژا خوەکوشتنێ کێم بیت.
ئەڤ زانایە دبێژیتن ( ئەگەڕ دەولەت سست و خاڤی کەفتێ گەل ژبن حوکمی دەرکەفت، ھەستا مروڤی یا جڤاکی پاشڤە چوو ئیکاتی (الفردیە) لجھێ جڤاکیێ پەیدابوو روولێ ئاینی سست و خاڤ بوو. کەس و حکومەت و خێزان ل دویڤ دلێ خوە چوون و بەرەلایی پەیدابوو، دێ خوە کوشتن بەرەف زێدە بحنێ ڤە چیتن . ئەگەر مروڤ ژلایێ نە تە وی ئاینی ڤە رەوشتەک بـــاش
ھەبیت، چ جاران ھزرا خوە کۆشتنێ ناکەتن.
دور کھایم خوەکۆشتنێ دکەتە سێ جور:-
گرنگترین جۆرێن خوە کۆشتنێ ئە ڤەنە ھەرسێ جورە نە لدیڤ ھزڕا دورکھایــم:-
ا- خوە کوشتنا نەساخی ( الانتحار المرض):- ئەڤ جورێ خوەکوشتنێ پەیدا دبیت دەمێ مرۆڤ بتنێ حەز ژ خوە بکەت و نەڤێت دناڤ ئاریشێ دا بیت. ھەروسان حەژێکڕنا دناڤبەڕا ئەندامێن چڤاکیدا و دەستێ ھاریکاریێ و گرێدانا جڤاکی و کێم دبیت چونکە جڤاک ل سەر ئاستێ ئاینی و نەتەوەی و تەخا جڤاکی و ھوز تێتە گرێدان و ھەر ئەڤەنە بنیاتێن جڤاکی و ئەگەر ئەڤـ گڕێدانە (التماسک) دناڤبەرا کەسان دا کێم بوو خوەکوشتن دێ زێدە بیت، بوو نموونە خوەکوشتن دناڤبەرا مرۆڤێن بێ ھەڤژین پترە ژێین ب ھەڤژین.
ب- خوەکوشتنا المعیاری دەمێ رەشت و تییالێن جڤاکی بەرەڤ نەمانێ دچن و ئەڤ جورە پەیدا دبیت، ژبـــەر گھورینین ب لەز و ژ نیشکەکێ ڤــە. ئەڤەژی ساخلەتێن چەرخێ نوی نــە. بەرێ مروڤێ دانعەمر بھایەک مــەزن ھەبوو، چونکی لوی دەمی ھەمی کەسا بوچونێت کەسێ ناڤ سال وەردگرتن ژ بەر سەربۆرێت وی، ڤجا چ کار نەدھاتە کرن ئەگەر بیر و بو چونێت وی وەرنەگرتبــان.
ج- خوە کوشتنا پیرۆز ئەو دەمێ کەسەک خــو دکەتە قوربان بــو مللــەتــێ خوەجیــان ھــەڤالێن خوە، ئــەڤ دیــاردە یا لھەمی جیھانێ ھەی.
ئەگەریێن خوە کوشتنێ:
گەلەک ئەگەر ھــەنە، کودبنە ھوکار ھەتا کو مرۆڤـ ھەول دانا کوشتــنا خوە بــکەت و ھنــدەک ھوکار سەرەکــینە و یێن دی لاوەکی ژوان:-
١-نەخۆشیین جڤاکی:- گەلەک جاران تەڤلیھەڤـ دبن و دبنە ئەگەرێ رویدانیێن دل تەزین وەک مشە ختبون، ستەمکاری، شــەرێ دناڤ خێزانێ دا، ئاریشێن ئەڤینداریێ، مرنا لەســانەکــێ خوەشتڤی، دەست دانا تشتەکێ گەلەک گرنگ مینا کار، سامان….ھــتد.
٢-ھەژاری و گرانیا بارێ ئابووری، نەبوونا وەک ھەڤیا جچاکی دیتنا چەندین شاشیان کو مرۆڤـ نەشێت بگھوریت.
٣- ژلایێ ساخلەمی ڤە ، ئەگەر نەخوشیێن ترسناک لدەڤ مرۆڤی پەیدابوون و دووم درێژبن بێ چارەسەری. یان مرۆڤـ ئەندامەکێ لەشێ خوە ژ دەست دەت وەک چاڤ ، دەست، پێ .
