نڤیسین: عمران عیسا حەبیب
ڕۆژیگرتنا مەها ڕەمەزانا پیرۆز ڕوکنێ چارێ یێ دینێ ئیسلامێ یە. ئەو مەهەیە یا کو تێدا قورئانێ پیرۆز هاتییە خوارێ. خودایێ مەزن قەدر و بهاییەکێ مەزن داییە ئەڤێ مەها پیرۆز.
ل سەر ئەڤێ مەها پیرۆز هەلبەستڤانێن کورد ب پێڤیسێ خوە پەسن و بەحس ل فەضل و بهایێ ئەڤێ مەها پیرۆز کرینە.
ئێک ژ ئەوان هەلبەستڤانا مەلا سیراجەدینێ خەلیلیە هەلبەستەک دەرباری ئەڤێ مەها پیرۆز نڤیسییە. ژبەری کو ئەم بەحس ل ئەڤێ هەلبەستێ ئەوی بکەین مە دڤێت ب کورتی مەلا سیراجەدینی خەلیلی بۆ هەوە بدنە نیاسین.
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی کییە؟
ناڤێ ئەوی سیراجەدین کورێ مەلا عەبدوکەریمە ، ل سالا (١٩٣٠)ێ ل گوندێ خەلیلان گرێدا طوورێ سەر بقەزا کەربوورانێ ل پارێزگەها مێردینێ هاتییە سەر دونیایێ. ل سالا (١٩٨٣)ێ چووییە بەردلوڤانییا خودێ.
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی هێش د زارۆکینییا خوەدا دەست ب خواندنێ کرییە ل دەڤ برایێ خوە شێخ بەشیر هەروەسا قەستا گەلەک دەڤەرێن کوردستانێ کرییە بۆ وەرگرتنا زانینێ. ل دەڤ زانا و مەلایێ بناڤ و دەنگ یێن وەکی مەلا ئەحمەدێ زڤنگی موفتییێ قامشلو و خودانا (شەرحا دیوانا مەلایێ جزیری) خواندییە.
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ژ ئالیێ تەسووف و تەریقەتێ ڤە گرێدای تەریقەتا نەقشەبندییا خالدی بوو. هەر چەند ئەم نزانن کانێ ئەوی دەستوورییا تەریقەتێ وەرگرتبوو ئا نە. بەلێ برایێ ئەوی شێخ بەشیر ئێک ژ خەلیفەیێن شێخێ بناڤ و دەنگ شێخ سەیدایێ جزیری بوو. شێخ سیراجەدینی حەژێکرنەکا زۆر بوو مالباتا شێخ سەیدا هەبوو هەتا هەلبەست لسەر شێخ سەیدا و کورێ ئەوی شێخ موحەمەد نوورللهێ جزیری نڤیسینە.
بەرهەمێن ئەوی (دورا برنجی (مەولوودنامە)(١)، گولجڤین(دیوان)(٢) ، شیرەتێن حەکیم لوقمان، گولبهار کوردان).
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی و هەلبەستا ئەوی یا ل سەر مەها ڕەمەزانێ:
مەلا سیراجەددینێ خەلیلی ئێک ژ ئەوان هەلبەستڤانایە ئەڤێ هەلبەست ل سەر مەها ڕەمەزانا پیرۆز نڤیسی. مەلا سیراجەدینێ خەلیلی هەلبەستا خوە ل سالا(١٣٨٨ مشەختی) بەرانبەری (١٩٦٥زانینی) ب هەلکەفتا هاتنا مەها ڕەمەزانێ نڤیسییە. هەلبەست ئەوی ژ (٢٠) دێرا پێکدهێت و ل سەر بەحرا هەزەج قالبێ ئەوێ ب ئەڤێ شێوەییە (مەفاعیلون فەعولون مەفاعیلون فەعولون) هاتییە نڤیسین.
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی د ئەڤێ هەلبەستا خوەدا بەحس ل بها و فەضل وگرنگییا ئەڤێ مەها پیرۆز کرییە. ژبەرکو ئەو مەهەکا وەسایە کو هەمی پەرتووکێن ئەسمانی د ئەڤێ مەها پیرۆزدا هاتینە خوارێ. د ئەڤێ مەهێدا خودایێ مەزن ئەو کەسێن کو دهێنە عەزابدان ژ بەر خاترا ئەڤێ مەها پیرۆز دهێنە ئازادکرن.
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ل دەسپێکا هەلبەستا خوە خێرهاتن و پەسنا سوپاسییا خودێ دکەت ئەڤێ دیاریا هندە ب بها کو خودایێ مەزن ب ڕزقێ ئەڤێ ئوممەتێ کری هەر وەکو ئەو ب خوە د بێژیت:
ب خێر هاتی ب خێر هاتی ب خێر هاتی ڕه‌مه‌زان
ب خێر و سه‌د سه‌لامه‌ت مەها ڕۆژی ڕەمەزان
چ هه‌یڤه‌كی موباره‌ك خودا ژ بۆ مه ڕێكر
یا ڕه‌ب شوكر و سه‌نا كو دا ئوممه‌تێ ڕەمەزان
هەر وەسا د جهەکێ دیدا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی بەحس ل پەرتووکێن ئەسمانی دکەت، کو خودایێ مەزن د ئەڤێ مەها پیرۆزدا هەمی هاتینە خوارێ بۆ پێغەمبەران. ئەڤە ئاماژەییە بۆ ئەوێ گوتنا پێغەمبەرێ(سلاڤ لێ بن) ئەڤا د (موسنەدا ئیمام ئەحمەدی ، طەبەرانی)دا هاتی:
نازلكرن د وێده ته كیتاب و صوحووف ته‌ڤ
هه‌یڤ ته‌مام كرن كێم سه‌ردار كری ڕەمەزان
ڕۆژا یه‌كێ ڕەمەزان صوحووف ته دان خه‌لیلی
زه‌بوور ژ بوونی داود دا هژده‌هێ ڕەمەزان
ڕۆژا شه‌شێ ڕەمەزان ته‌ورات ته دایه مووسا
ئنجیل ژ بوونی عیسا دا سێزده‌هێ ڕەمەزان
قورئان د بیست و چارێ ته دا موحەممه‌دێ خوه
بێ حە‌د صه‌لات ل سه‌ر وان حه‌تا هه‌بێ ڕەمەزان
ل جهەکێ دی مەلا سیراجەدینێ خەلیلی بەحس ئێک ژ فەضلێن مەها ڕەمەزانێ دکەت ئەو ژێ د مەها ڕەمەزانێدا خودایێ مەزن دەرگەهێن بەحەشتێ ڤەدکەت و یێن جەهنەمێ دگرت و نەیارێ مرۆڤاتیێ شەیتان دهێتە گرێدان. ل ئەڤێرێ مەلا سیراجەدینێ ئاماژە ب ئەوێ گوتنا پێغەمبەری (سلاڤ لێ بن) کرییە ئەڤا (متفق علیه) ئانکو د هەر دوو صەحیحا(بوخاری و موسلم)دا هاتی:
ڕۆژا سه‌رێ ڕەمەزان ده‌رێ جه‌ننه‌ت ڤه‌كریه
گرتینه دۆزه‌خێ ده‌ر هه‌می ئەوێ ڕەمەزان
ده‌رێ ڕه‌حمێ ڤه‌كریه ئبلیس كو تێ گرێدان
ته‌وبه قه‌بوول دبێ هه‌ر دڤێ ماهێ ڕەمەزان
مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ل جهەکێ دی د ئەڤێ هەلبەستێدا دبێژت پێغەمبەر (سلاڤ لێ بن) دبێژت ئەگەر ئوممەتێ ئەو خێرە زانیبا ئەڤا خودێ د ئەڤێ مەهێدا ڕێکری دا ئوممەتا دخواز ژ خودێ کەن کو سال هەمی ب با مەها ڕەمەزانێ. هەر وەکو مەلا سیراجەدین دبێژیت:
گۆتی ڕه‌سوولێ ئە‌كره‌م (گه‌ر ئوممه‌تا م بزانێ)
خێرا خودێ شیاندی بۆ وی د ڤێ ڕەمەزان
دێ ئوممه‌تێ ب خوه‌ستا ب دلخوه‌ش و ب هێڤی
كو سال هه‌می ب جاره‌ك ژێ ره ب بێ ڕەمەزان
ل دۆر ئەڤێ چەندێ زانایێن حەدیسێ د بێژن ئەڤە ئێک ژ ئەوان حەدیسێن (ضەعیف)ە یێن کو دەرباری بها و فەضل ڕەمەزاێدا هەین.
هەروەسا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ل جهەکێ دی د ئەڤێ هەلبەستێدا ئاماژە ب ئەوێ حەدیسا قودیسی دکەت ئەڤا د صەحیحا ئیمامێ (موسلم)دا هاتی دەمێ خودایێ مەزن دبێژیت
(هەمی کارێ کورێ ئادەمی بۆ ئەوی نە، ڕۆژی تێنەبیت ئەو بۆ منە و ئەزێ دێ جزایێ وێ دەم) مەلا سیراجەدینێ خەلیلی هوسا دبێژیت:
ڕه‌ببێ مه‌زن دگۆتی (رۆژی ژ بۆ منە هه‌م)
ئه‌زم جه‌زا ددم ئێ گرتی سهێ ڕەمەزان
هەر وەسا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ل جهەکێ دی بەحس ل شەڤا پیرۆز شەڤا قەدرێ دکەت. ئاماژەیێ ب ئایەتا سیێ ژ سورەت (قەدر) دکەت دەمێ د بێژیت:
شه‌ڤا قه‌درێ د وێده هێ چێترە ژ هه‌زار مه‌هـ
هه‌شتێ و سێ سال و چار هه‌یڤ بیست و حە‌فتێڕەمەزان
ل دوماهییا هەلبەستێ مەلا سیراجەدینێ خەلیلی دخوازێ ژ خودایێ مەزن دکەت کو ئەوی ئازادکەت و خودایێ مەزن مەها ڕەمەزانێ ژێ قەبوول بکەت دەمێ دبێژیت:
یا ڕه‌ب ژ بۆ ڕەمەزان مسكین سیراج عەفووکە
ژ مه حەتا كو ساخن قه‌بوول بكێ ڕه‌مەزان
هەلبەستا مەها ڕەمەزانێ یا مەلا سیراجەدینی خەلیلی:
ب خێر هاتی ب خێر هاتی ب خێر هاتی ڕه‌مه‌زان
ب خێر و سه‌د سه‌لامه‌ت مەها ڕۆژی ڕەمەزان
چ هه‌یڤه‌كی موباره‌ك خودا ژ بۆ مه ڕێكر
یا ڕه‌ب شوكر و سه‌نا كو دا ئوممه‌تێ ڕەمەزان
نازلكرن د وێده ته كیتاب و صوحووف ته‌ڤ
هه‌یڤ ته‌مام كرن كێم سه‌ردار كری ڕەمەزان
ڕۆژا یه‌كێ ڕەمەزان صوحووف ته دان خه‌لیلی
زه‌بوور ژ بوونی داود دا هژده‌هێ ڕەمەزان
ڕۆژا شه‌شێ ڕەمەزان ته‌ورات ته دایه مووسا
ئنجیل ژ بوونی عیسا دا سێزده‌هێ ڕەمەزان
قورئان د بیست و چارێ ته دا موحەممه‌دێ خوه
بێ حە‌د صه‌لات ل سه‌ر وان حه‌تا هه‌بێ ڕەمەزان
ڕۆژا سه‌رێ ڕەمەزان ده‌رێ جه‌ننه‌ت ڤه‌كریه
گرتینه دۆزه‌خێ ده‌ر هه‌می ئەوێ ڕەمەزان
ده‌رێ ڕه‌حمێ ڤه‌كریه ئیبلیس كو تێ گرێدان
ته‌وبه قه‌بوول دبێ هه‌ر دڤێ ماهێ ڕەمەزان
شه‌ش سه‌د هه‌زار ژ وانێ بوون لایقێ عەذابێ
خودا عه‌فوێ ددێ وان چقا شه‌ڤێ ڕەمەزان
ب قاسی وان ته‌مامێ كو تێده بوونه ئازاد
جار دی شه‌ڤا خه‌لاسه‌ك دان خاترێ ڕەمەزان
یەعنی چقا ڕەمەزان ژ ملیۆنا سه‌هـ و شه‌ش
خودا ل وان دبووری بگرن قه‌درێ ڕەمەزان
ڕه‌ببێ مه‌زن دگۆتی (رۆژی ژ بۆ منە هه‌م)
ئه‌زم جه‌زا ددم ئێ گرتی سهێ ڕەمەزان
گۆتی ڕه‌سوولێ ئە‌كره‌م (گه‌ر ئوممه‌تا م بزانێ)
خێرا خودێ شیاندی بۆ وی دڤێ ڕەمەزان
دێ ئوممه‌تێ ب خوه‌ستا ب دلخوه‌ش و ب هێڤی
كو سال هه‌می ب جاره‌ك ژێ ره ببێ ڕەمەزان
عه‌رش و كورسیی و ئەفلاك گاڤا كو هه‌یڤ ب نوو بوو
دكن قیر و دبێژن شه‌ڤا یه‌كێ ڕەمەزان
خوه‌زیا مه بێ ژ بۆ ته یا ئوممه‌تا موحە‌ممه‌د
تو ل جه‌م خودێ ب قه‌دری چقا كو تێ ڕەمەزان
ڕۆژ و هه‌یڤ ستێرك شه‌ڤ و ڕۆژ طە‌یرك و حووت
بۆ ته دوعا دكن ته‌ڤ چققا شه‌ڤێ ڕەمەزان
خودا دبێ مه‌له‌كنۆ خێرا ڕۆژیی و ته‌سبیح
دبێ مەهێ بدن بۆ ڕۆژیگرێ ڕەمەزان
شه‌ڤا قه‌درێ د وێده هێ چێترە ژ هه‌زار مه‌هـ
هه‌شتێ و سێ سال و چار هه‌یڤ بیست و حە‌فتێڕەمەزان
یا ڕه‌ب ژ بۆ ڕەمەزان مسكین سیراج عەفووکە
ژ مه حەتا كو ساخن قه‌بوول بكێ ره‌مەزان
پەراوێز:
١. مەولوودنامەیا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ژ لایێ ماموستا تەحسین ئیبراهیم دوسکیڤە هاتییە ئامادەکرن د پەرتووکا ئەوی یا بناڤێ (ل دۆر ئەدەبێ کرمانجی ل سەدسالا نۆزدێ و بیستێ زاینی). هەروەسا بەرائاوردکرن دگەل مەولوودناما مەلایێ باتەییدا نامەیەکا ماستەرێ هاتییە نڤسین بناڤ و نیشانێن( AKIN, Abdurrahman, MEWLÛDA MELA SÎRACEDDÎNÊ XELÎLÎÛ BERAWIRDKIRINA WÊ BI MEWLÛDA MELA HUSEYNÊ BATEYÎ RE, Teza Lîsansa Bilind, Şêwirmend: Prof. Dr. Abdurrahman ADAK, ZANÎNGEHA MARDÎN ARTUKLUYÊ, ENSTÎTÛYA ZIMANÊN ZINDÎ YÊN LI TIRKIYEYÊŞAXA MAKEZANISTA ZIMAN Û ÇANDA KURDÎ, MÊRDÎN 2019.
٢. دیوانا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی ل سالا (٢٠١٤)ێ ژ لایێ ماموستا تەحسین ئیبراهیم دوسکیڤە هاتییە ئامادەکرن. هەروەسا ل دۆر دیوانا مەلا سیراجەدینێ خەلیلی نامەیەکا ماستەرێ هاتییە ئامادەکرن و دیوانا تێدا هاتییە لاتینیکرن. بناڤ و نیشانێن(GÜMÜŞ, Nezir,DÎWANA MELA SÎRACEDDÎNÊ XELÎLÎ(GULCIVÎN) -METN Û LÊKOLÎN-, Teza Lîsansa Bilind, Şêwirmend: Prof. Dr. Abdurrahman ADAK, Zanîngeha Mardîn Artukluyê Enstîtûya Zimanên Zindî yên li Tirkiyeyê Şaxa Makezanista Ziman û Çanda Kurdî, Mêrdîn 2019).
