نڤیسین: ئەدیبا عزەدین تاهر
زمان سیستەمەکێ پەیوەندییە کو مرۆڤ بۆ دەربڕینێ ژ هزرو هەست و زانیارییان بکار دهینیت، زمان ب شێوەیەکێ زارەکی یان نڤیسیكی بکار دهێت و ژ پەیڤ و ڕستە و هێما و سیمبولان پێکدهێت. ل بنەڕەتدا زمان ئێکەکە ژ تایبەتمەندیێن جودا کرنا مرۆڤ ب بەراورد دگەڵ بوونەوەرێن دیتر.
زمان ل ڕێکا پروسەیا مێژوویی و باوڕپێکری گرنگی پێ هاتیە دان. مرۆڤ نزیکی 50هزار ساڵێن(ب.ز) زمان وەک ئامرازەکێ پەیوەندی و ئاڵوگۆڕکرنا پەیڤ و زانیارییان بکار ئانیە .دگەل تێپەربوونا دەم و پەڕەسەندنا کلتووری و چاندی وکومەڵا یەتی، زمان ب شێوازێ جێواز لسەرانسەری جیهانێدا دروست بوون و چێبوون.
بوهایێ زمانی گەلەک بەرفرھ و فرە ڕەهەندە:
زمان وەک ئامرازەکێ پەیوەندیکرن وە ل مرۆڤان دکەت کوبیرکرن و تێڕوانین و هەستێن خۆە دگەل کەسێن دیتر پێکڤە ببەستن. هەروەسا زمان ڕوڵەکێ گەلەک گرنگ دگێڕیت وەک ئامرازەک بوو ڤەگوهاستنا مەعریفه و کلتوور و مێژوو بوو جیل و نڤشێ هێش نەهاتی(داهاتوو). ژ بلی وی ژی زمان وەك سیمبولا شووناسا تاك و كوم، ڕوولەك مەزن و گرنگ د چێكرنا بناخەیا شووناسا تاك و كومدا هەیە.
زمانێ دایک چ بووهایەك هەیە:
زمانێ دایک یان ئەو زمانێ کو مرۆڤ هەر ژ زارۆکینیێ دگەل ڕاهاتییە و ب شێوەیەکێ سروشتی بێ ماندی بوون فێر دبیت گەلەک ب نرخە. بوهاییە زمانێ دایک بریتیە ژ:
پەیوەندی و پەیوە ندی:
زمانێ دایک ڕێگە ب مرۆڤان ددەت کو ب باشترین شێوە پەیوەندی دگەل خێزان و چڤاک و کۆمەڵگەهێدا بکەن.مرۆڤ ب ڕێکا زمانێ دایک دکاریت هەست و پێدڤی و هزرێن خۆە بگەهینتە کەسێن دیتر و پەیوەندیەکا کویرتر دروست بکەت.
شووناس و کلتوور:
زمانێ دایک ڕولەکێ گرنگ دگێریت ل داڕشتنا ناسناما کەسایەتی و کلتووریا مرۆڤان.
زمانێ دایک نیشانا سەر ب کۆمەڵگەھ و کلتورێیە و هەستێ سەربەخۆیی و ناسنامە یا نەتەوەیی ب مرۆڤان دبەخشیت.
بیرکرن و هزر کرن:
زمانێ دایک هاریکارییا مرۆڤان ددەت کوو ب باشترین شێوە هزر بکەن و بیرکرنا لۆژیکێ دگێریت ل گرنگی پێدانا شیانا هزری و مەعریفی ئا مرۆڤان دا.
پەروەردە و فێربوون:
زمانێ دایک وەک بناخەیا سەرەکی ئا پەروەردە كرن و فێربوون و فێركرنێ هەر ژ زاروکینیێ کار لسەر دئێتە کرن. زمانێ دایک پرەکا پەیوەندیكرنا دناڤبەرا مرۆڤ و جیهانا دەوروبەرە و هاریکاریا مرۆفی ددەت باشتر ل چەمک و مە عریفێ تێبگەهیت. ب گشتی زمانێ دایک ڕولەکێ گەلەک و گەلەك گرنگ دگێریت ل گەشە کرنا کەسایەتی و زیرەکی و کومەڵایەتی و جڤاكیبوون و گەشەکرنا مرۆڤ و هەر ژبەر هندێ ژی بوهایەکێ گەلەک بەرز و مەزن هەیە.
زمانێ کوردی:
زمانێ کوردی ئێکەک ژ زمانێن باب و باپیرانە ل ڕوژهەڵاتا ناڤین کوو خەلكێ ب ناڤ کورد بکار دهینن. ئەڤ زمانە وەک زمانەکێ هێندو ئەوروپی مالباتا زمانێ هێندو ئەوروپی و ئاری دهێتە هژمارتن و چەندین لەهجە و زاراڤێن جودا جودا هەنە.
هندەک ژ تایبەتمەندیێن زمانێ کوردی کو بریتیە ژ:
دەوڵەمەندییا پەیڤ سازی: زمانێ کوردی بازنەیەکێ بەرفرهھ یا پەیڤ و زاراڤان ل خوە دگریت کو ڕھ و ریشالێن پەیڤێ جودا دا دروست دبن . ئەڤ دەولەمەندییا پەیڤان ڕێک دایە مرۆڤان کوو ب هویری و ب شێوەیەکێ گونجایی هزرو هەستێن خۆە دەرببڕن.
پێکهاتەیا ڕێزمانی:
زمانێ کوردی پێکهاتەیەکێ ڕێزمانیا ئاڵوزو سەرنجڕاکێش هەیە کوو بریتیە ژ لکاندن، ڕستە سازی، وشە سازی و پێکهاتەیا ڕستن جێواز. ئەڤ پێکهاتەیا ڕێزمانی جوانی و دەوڵەمەندییەک تایبەت ددە زمانێ کوردی.
هەمی جۆرێن لەهجه ی:
زمانێ کوردی خودان جۆرەها لەهجە و شێوەزارە ل ناڤچەیێن جودا جودایێن هەموو کوردستانێ و ب تایبەت ل پارچێن مینا (عێراق،تورکیا،ئیران و سوریا ).
بووهایێ فەرهەنگی:
زمانێ کوردی ڕۆلەکێ مەزن دگێریت ل پاراستنا کلتوور و شوناسێ گەلێ کورد. ئەڤ زمانە ب هێمایێ جوداکاری و سەرب کومەڵگەھ و کلتوورێ کوردستانێ هاتیە نیاسین. ب گشتی زمانێ کوردی زمانەکێ دەولەمەند و جهێ شانازی پێكرن و خودان دیرووكەكا دوور ودرێژە ، کو ڕۆڵەک گەلەک مەزن و گرنگ هەیە د پاراستن و بەرەڤ پێشڤەچوون و پێشڤەبرنا کلتوور و و چاند ناسنامە و شووناسا گەلێ کورد.
فەرهەنگا زمانێ دایک(زمانێ کوردی) بریتیە ژ ( ڕەوشت، بووها، داب و نەریت، ئەدەبیات، میوزیك ، هونەر ، تەلارسازی ….. و لایەنێن کلتوری ئێن دیتر كوو وەك پێدڤی زمانێ کوردی بخۆڤە دگریت.
ل ڤی بەشیدا هندەک تایبەتمەندی و لایەنێن گرنگێن کلتووری یێ زمانێ کوردی (زمانێ دایک) شرۆڤە دکەین. ئەدەبێ کوردی:ئەدەبێ کوردی ئێکەک ل دەولەمەندترین و ب شانازیترین بەشێن کلتوورێ زمانێ کوردییە كوو هوزان، چیڕۆک، شانۆنامە وچەندین جورێن دیتر ل خوە دگریت. ئەدەبێ کوردی دیرووكەك گەلەک کەڤن هەیە ئوو ڕولەکێ گرنگ ل پاراستن و پێش خستنا کەتوورێ کوردیدا هەبوویە. داب و نەریت: داب و نەریتێن پێدڤی ب زمانێ کوردی، شوناس و بەهایێن کلتووری و چاندیا گەلێ کورد نیشان ددەت.ئەڤ داب و نەریتە بریتیە ژ ئاهەنگا هەڤژینی، ئاهەنگ بوونا خێزانان و بوونەیین کلتووریێن دی. مووسیقا و هونەر: هەروسا مووسیقا و هونەر بەشەكێ گرنگێ فەرهەنگێ زمانێ کوردییە. مووزیكا کوردی ستایل و ئامیرێن تایبەت و جودا جودا بخۆڤە دگریت کو ڕۆڵەکێ گرنگ دبینن ل شکوومەندی و سەرفیرازی و مەزناتیا کەتوورو كەلەپوورێ کوردیدا.
تەلار سازی: تەلار سازی نەریتەکێ کوردستانیە بەشەکێ جەوهەرییە ل فەرهەنگێ زمانێ دایک. بینا وخانی كەلھ و پێکهاتیێن نەریتێن كەڤنارێن عیمارەتێن كوو ب دەستێ کوردان ڕە هاتنە چێكرن نوێنەراتیا دیرووك و شوناسێ کلتوور و كەلەپوورێ گەلێ کورد دکەن.
بووها و پرەنسیپ: بووها و پرەنسیپێن کلتووری یێن پێدڤی ب زمانێ کوردی بریتیە ژ ڕێزگرتن ل مالبات و بنەمالی، ئیمانداری و ئوول خوازی، ڕاستگویی، لێبورین،و بنەمایێن ئەخلاقی یێن دیتر کو ڕولەکێ سەرەکی و گرنگ دگێڕن ل ژیانا ڕۆژانەیا مرۆڤێ کورد دا.
مرۆڤ ب باشتر تێگەهشتن و نیاسینا لایەنەکێ کلتووری زمانێ دایکێ ئانكو زمانێ کوردی، دکاریت هاریکار بیت ل پێشڤەبرن و پاراستنا ئەڤی کەلتوورێ دەولەمەند.
و دینامیکی و ب هێزکرنا ناسنامە و کەسایەتیا خوە تێدا. زمانێ کوردی ئێکەک ژ زمانێن کەڤن و ڕەسەنە و ب شێوەیەکێ بەرفرەھ ل ناڤچەیێن جوراوجورێن جیهانێ هەیە. کوردستان کو پێکهاتیە ل باشوور (ئیراق) و روژ ئاڤا” سووریا” ، باکور(توركیا) و ڕۆژهەڵات (ئێران) كوو چەندین لەهجە و شێوە زارێن جواد هەنە و ل گوور جوگرافیا و ناڤچەیین كوو تێدانە زاراڤێن جودا جودا یێ كوردی ژی تیدا بکار دهێن.
ئێکەک ژ هوکارێن كوو ڕێ ب زمانێ کوردی نەدایە كوو ببیتە زمانەك ستاندەر هۆکارێ سیاسی و کلتووریە د پڕانیا وەڵاتاندا ،كەمینە زمانی ڕەنگە بكەڤن بەر هن سینوور و جیوازییین كلتووری و چاندی و رێك ب وان ڕە نەهێت دان كو ڕەنگە ئەڤە ژی ببیتە ئەگەری گەشە نەكرن و پێشڤەچوون و ب ستاندەر نەبوونا زمانێن وان كەمینەیان. ژ بلی ڤێ چەندێ ژی پرسا ئێكگرتن و ڕێكکەفتن لسەر پێکهاتە و ستاندەرکرنا زمانێ کوردی ژی ڕەنگە تەحەدایەک بیت. زمانەک كوو لەهجە و زاراڤێ جێواز هەیە ئەڤەژی ڕنگە ببیتە ئەگەرێ جێوازی و کێشە ل رێكکەفتن لسەر بکارهێنانا ستاندەرەکێ هەڤبەش. لێ گەلەک هەول هاتەدان بو بەرەڤ پێشڤە برن و بکارهێنانا زمانێ کوردی وەک زمانەکێ فە رمی و ستاندەر ل ناڤچەیێن کوردستانێ و خوە ل هندەک وەلاتان ژی. هیڤیدارم كوو ل پاشەڕوژەک نزیکدا زمانێ کوردی مینا زمانەك فەرمی و ستاندەرو زمانەك جیهانی بهێت نیاسین.
