خواندنەك بۆ رۆمانا سمویێ‌ باپیر یا نڤیسەر عەبدورحمان بامەرنی

مسته‌فا عه‌بدورحمان ئه‌ره‌دنى

مێژوويا رودانان:(1916 -1929)

جهـ: گوندێ‌ باسا – پارێزگەها سێرتێ‌-

كوردستانا باكور.
جورێ‌ تاوانێ‌: كومكۆژی.

نەتەوەیێن بەر كومكۆژیێ‌ كەفتین:( ئەرمەن وكوردێن ئێزدی)،بەلێ‌ رۆمان كومكۆژیا ئێزدیان بتنێ‌ ب خۆڤە دگریت.
هژمارا قوربانیا: (380) كەس بتنێ‌ كوردێن ئێزدی.
ناڤەرۆكا رۆمانێ‌: ڤەگێرانا روودان ورزگاركرنا رەڤاندیێن ئێزدی.

بەراهی:
سمویێ‌ باپیر ناڤێ‌ رۆمانەكێ‌ یە، بەلێ‌ ئەو خۆبخۆ مێژوویەكا بەرزە وواندا كری بوو، وبەحسێ‌ كومكۆژیەكێ‌ دكەت ددەرهەقی گوندەكێ‌ ئێزدیان هاتیە كرن ل سالا 1916ێ‌ ل كوردستانا باكور وئەو كومكۆژی ل سەر دەستێ‌ ئوسمانیا هاتبوو ئەنجامدان.
پێشی (بامەرنی عەبدورحمان) ڤێ‌ رۆمانێ‌ بنڤیسیت وبەلاف بكەت، بۆ مە هەمیان ئەڤ كومكۆژیە یا بەرز و واندایی بوو، نەك ل بەر مە وەكو كورد، بەلكو ل بەر پرانیا جڤاكێ‌ ئێزدی ژی یا بەرزە بوو، بتنێ‌ چەند كەسەكان ژنفش ودوكەفتیێن هندەك قورتالبوویێن وێ‌ كوشتارێ‌ بابەتێ‌ كومكۆژیێ‌ دزانی، ئەوێن باب ودایكێن وان نەچاربوین ژ بەر زۆلم وزۆرداریا ئوسمانیا برەڤن وبەرەف كوردستانا باشور بهێن ول گوندێ‌ (كەلەبەدرێ‌) سەر ب كومەلگەها شاریاڤەیە ئاكنجی ببن.
بامەرنی عەبدورحمانی، ئەو مێژوویا بەرزە وئەو كوشتار وكومكۆژی ب شێوێ‌ رۆمان نڤیسیە وساخكرییەڤە، راستە وەكو رۆمان نڤیسییە، بەلێ‌ هێڤینێ‌ وێ‌ راستیەكا رەهایە، ئەو راستییە یا ژ هینگێ‌ وەرە هاتیە پەردەپوش كرن وژبیركرن، وئەز باوەرم ئەگەر (بامەرنی) خۆ لێ‌ نەكربایە خودان وژبن توز غومپلێرێ‌ نەئیناندبایەدەر دا رۆژ بۆ رۆژێ‌ پتر ئاخ لسەر ستور بیت وبەرزە بیت.
 

رۆمان ژلایێ‌ جوگرافیڤە:
نڤیسەرێ‌ رۆمان لایەنێ‌ جوگرافی بێ‌ بارنەكریە، بەلكو بزاڤ یا كری جوگرافیا گوندێ‌ باسا ب هوری دیار بكەت دكەڤیتە كیژ دەڤەر ودیسان هەمی گوندێن هەڤسویێن گوندێ‌ (باسا) ل كوردستانا باكور سەر ب دەڤەر یان پارێزگەها سێرتێڤە داینە دیاركرن، ل هەر چوار ئالیانڤە، دیسان جوگرافیا گوندێ‌ گەلەبەدرێ‌ ژی دایە دیاریكرن ل كوردستانا باشور، ب راستی ژی ئەڤە ژی زیرەكی ودلسوزیا نڤیسەری بۆ كارێ‌ وی ددەتە خویاكرن وخۆ وەستاندیە ول دویڤ زانیاریان گەریایە هەتا شیایی جوگرافی وجه وزانیاریێن گوندێ‌ (باسا) بدەتە خویاكرن.

رۆمان ژلایێ‌ مێژوویڤە:
ژلایێ‌ مێژووی ئێك ژوان كۆمكۆژیایە یێن دژی مرۆڤایەتیێ‌ وگەلێ‌ كورد هاتیەكرن وبێگومان (ئێزدی) ژی پشكەكا دانەبراینە ژ نەتەوەیا كورد، لەوما دبێژم ئەگەر ل دیكێومەنتێن ل سەر دەمێ‌ ئوسمانیا بگەرین یان ژی ل ئەرشیفخانێن وولاتێن رۆژئاڤا وهەرێمی بگەرین دبیت هندەك سەرەداڤ بهێن ب دەست ئێخستن ل سەر وێ‌ تاوانا هند یا مەزن ئەو ژلایێ‌ ئوسمانیانڤە دەرهەقی كوردێن ئێزدی هاتیە كرن..
دپەرتوكا (مرنا رەش)دا یا نڤێسەرێ‌ ڤان دێران هەمی ئەو كوشتار وفەرمانێن ب سەر جڤاكێ‌ ئێزدیدا هاتین تێدا هاتینە رێز بەند وبەرچاڤكرن، بەلێ‌ نە ژ دویر ونە ژ نێزیك بەحسێ‌ ڤێ‌ كومكۆژیێ‌ وسالا1916ێ‌ نەهاتیە كرن، ل ڤێرە دیار دبیت كو ئەڤ كۆمكۆژیە ژبۆ جڤاكا ئێزدی ژی یا بەرزەبوو ونەهاتیە نڤیسین، و وەكو كومكۆژی وب فەرمان نەهاتیە ل قەلەمدان، وتا نوكە نزانم هوكارێن بەرزەكرنا ڤێ‌ كومكۆژیێ‌ چنە؟.
چونكە ب دیتنا من ئەڤ تاوان وكۆمكۆژیە چ كێمتر نەبویە ژ وان كۆمكۆژیێن دەرهەقی كوردێن ئێزدی هاتینە كرن ب درێژایا مێژوویێ‌ كو ژمارا وان هەتا نوكە ژ 75 فەرمانان بوریە،هەر چەندە نڤیسەری بەحس كریە كو هندەك نڤیسەر و رەوشەنبیرێن ئێزدی لسەر وێ‌ كومكۆژیێ‌ نڤیسیە.

خۆگوریكرن:
رۆمانا سمویێ‌ باپیر دناڤ خۆبخودا هەلگرا گەلەك روودانێن بالكێشە،لەوما پشتی ڤێ‌ بەراهیا مە ل سەر بەرچاڤ كری ئێدی دێ‌ خۆ بەردەینە دناڤ بەرپەرێن رۆمانا سمویێ‌ باپیردا ولدویڤ تێگەهشتن وزانینا خۆ دێ‌ خواندنەكا بەفرەه بۆ كەین ژ هەر دوولایەنێن (ئەرێنی ونەرێنی) ڤە.

بەلێ‌ فەرە خۆگوریكرنا خەلكێ‌ گوندێ‌ باسا یێن ئێزدی ب باشترین شێوە بهێت نرخاندن، نڤیسەری درۆمانێدا دلسوز ودلپاكیا جڤاكێ‌ ئێزدی دایە دیاركرن وئەو كارێ‌ وان كری وخۆ كریە قوربان بۆ جڤاكێ‌ (ئەرمەنی) ل دەمێ‌ فەرمانا وان ژلایێ‌ ئوسمانیانڤە هاتیە راكرن، ئێزدیان دەرگەهێن خۆ بۆ وان ڤەكر بون وگوندێ‌ خۆ بۆ خۆجهكرنا ئەرمەنیا هێلا بوو ول دەمێ‌ ئوسمانیا زانی هندەك ئەرمەنی ل گوندەكێ‌ ئێزدیان هاتینە بجهكرن، هێزەكا مەزن بەرهەڤكربوو وبسەردا گرت بوو وهەمی كۆژتن وبراندن وقرا وان ئیناندبووڤە، ئێزدی ژی نەچار بون ژ ترسا فەرمان ونەهێلانا خۆ برەڤن و دئەنجامدا ئەو ژی توشی وێ‌ كۆمكۆژیێ‌ بون، هەلویستێ‌ وان هەلویستەكێ‌ كوردانە ودلوڤانیێ‌ وخۆگوریكرنێ‌ بوو.
لێ‌ پێشی بچمە دناڤ كووراتیا لاپەرێن رۆمانا سمویێ‌ باپیردا، پسیارەك جهێ‌ خۆ دمێشكێ‌ مەدا دكەت و ل بەرسڤا خۆ دگەریێت، ئەرێ‌ ئەو چ هوكارن (كوردێن ئێزدی) بەردەوام دكەڤنە بەر فەرمان وهێرشێن ئومبراتوریەتا ئوسمانی وعەرەبێن موسلمان؟.
بەرسڤدان لسەر ڤێ‌ پرسێ‌ دبیت گەلەك بۆچوون وبەرسڤ بۆ هەبن.
ل دەمێ‌ مرۆڤ مێژوویا فەرمان وكومكۆژیێن ب سەر ئێزدیاندا هاتین دخوینیت پرانیا وان ل سەر دەمێ‌ ئمبراتوریەتا ئوسمانیا وعەرەبان ب ناڤێ‌ ئاینی رویداینە ئەڤە ژلایەكی ڤە و ژلایەكێ‌ دیترڤە فەرمانێن ئێزدیان چەند خالەكان بخۆڤە دگرن وەكو:
– كلتورێ‌ عەرەبێن بیابانێ‌ كلتورەكێ‌ هشكە وپەروەردەیا وان ل سەر تالان وكوشتن وكەنیزەكرن(سەبی)وهەتككرنێ‌ بویە، ئەڤ كلتورە ژوان هاتیە ڤەگوهاستن بۆ نەتەویێن دیتر ژی یێن وان دەستهەلاتداری لێ‌ كری وبیر وباوەر و رێك ورێبازێن خۆ ل سەر سەپاندین وبوینە سەردەست لسەر وان وولات ودەڤەران.
– عەرەبێن ئیسلامی وئمبراتوریەتا ئوسمانی شیاینە پرانیا نەتەوێن ل دەوروبەرێن وان وەكو (كورد, تورك, فارس، بەربەری, ئەمازیغی، قوبتی ونبتی) ب شویری بیننە سەر بیر وباوەرێن خۆ و وولاتێن وان كونترول وداگیر بكەن ودەست ب سەر ئەرد وئاخا وداهاتێ‌ واندا بگرن و روودانێن مێژوویێ‌ دیدەڤانن بۆ ڤێ‌ چەندێ‌ وهێژ برینێن ئەنفالێ‌ سارێژنەبوین، برینێن شنگالێ‌ ژی هاتنە سەر ودگەل تێكهەلبون، وهەردوو كومكۆژی وفەرمان ژی هەر ژلایێ‌ عەرەبانڤە ول ژێر ناڤێ‌ ئاینی ورەوایەتیا (حەلال)كرنا سەر ومال وكەنیزەكرنا كچ وژنێن كوردان هاتە كرن ودئەنفالێدا كچ وژنێن كوردان بۆ گەلەك وولاتێن كەنداڤا عەرەبی ووولاتێ‌ مسرێ‌ هاتنە فرۆتن وبێ‌ سەروشوین كرن ژبلی وكو ب سەدان هزارا ل بیابانێ‌ ب ساخی هاتنە ژێر ئاخكرن.
ژمارەكا مەزن یا فەرمان وكومكۆژیا ل سەر كوردێن ئێزدی هاتە كرن بتنێ‌ داكو دەست ژ ئاینێ‌ خۆ بەردەن،بەلێ‌ ئێزدی هەر ماینە ل سەر ئاینێ‌ خۆ وخۆ نەگوهارت، دبیت ئەڤە هوكارەكێ‌ سەرەكی بیت بەردەوام ئەو كەفتینە بەر هێرش وفەرمانان.
– جوگرافیا ئێزدی ل سەر دژین، ئاخا جوتیاریێ‌ وب پیت وپڕداهات وسامانە، ژبەر هندێ‌ بوینە جهێ‌ دلبرنا هوز وعەشیرەتێن دەوروبەر كو پرانیا وان عەرەبێن مەسەب ( سنی) بون ودڤیا گوند ودەڤەرێن ئێزدیا ژێ‌ بستینن.
– زەنگینی وبابەتێن سەبیكرن وفرۆتن وبرنا كچ وژنێن ئێزدیان، چونكە كەنیزەكرنا وان هاتبوو رەواكرن(حەلال)، لەوما بوینە ئارمانجا كەسێن گورێخ وبەرلا وتێهنیێن جوتبونێ‌، وبرێكا ئاینی وڤەبراندنا وان دەست ب سەر هەر تشتێ‌ واندا هاتبوو گرتن وهەر وەكو ل سالا2014ێ‌ داعشێن تیرورست ل بەر چاڤێن جیهانا عەرەبی وئیسلامی وئوروپا وهەمی جیهانێ‌ ئەو تاوان ئەنجامدای.
دپەرتوكا (مرنا رەش) دا ژنڤیسینا نڤیسەرێ‌ ڤان دێران، پتر تیشك وروناهی بەردایە سەر بابەتێ‌ ئێزدیان وفەرمانێن وان، هەر چەندە دویری بابەتی هەلسەنگاندنا رۆمانێ‌ یە، بەلێ‌ دێ‌ وان فەرمان بناڤ وسالێن روودانێ‌ لدوماهیا ڤێ‌ نڤیسینێ‌ بەرچاڤكەین ، بتنێ‌ هەر بۆ هندێ‌ خواندەڤانان زانیاری لسەر وان فەرمانان هەبن یێن دەرهەقی جڤاكێ‌ بێگونەه یێ‌ ئێزدیان هاتینە ئەنجامدان.

ناڤەرۆكا رۆمانێ‌:
داڤەگەرین سەركاكلكا بابەتێ‌ خۆ رۆمانا(سمویێ‌ باپیر) وخواندنەكێ‌ بۆ بكەین.
نڤیسەری وەكو دەرگەهەك بۆ چوونا ناڤ روودانێن رۆمانێدا پێشەكیەك بۆ دانەنیاسینا رۆمانێ‌ ودەستپێكا هزرا نڤیسینا رۆمانێ‌ دایە خویاكرن و هەر وەسان دەم وروودان ومێژوویا رۆمانێ‌ كو ڤەدگەرێت بۆ سالا 1916ێ‌ بۆ سەردەمێ‌ شەرێ‌ جیهانیێ‌ ئێكێ‌ ئەو تاوانا ل سەر دەستێ‌ ئمبراتوریەتا ئوسمانی هاتیە كرن دەرهەقی گوندەكێ‌ ئێزدیان، دیسان بەحسێ‌ هندەك دیكیومێنت ونڤیسەران دكەت ئەوێن ل سەر تاوان وكومكۆژیا گوندێ‌ ( باسا) نڤیسین، ب ڤێ ژی نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ رەوایەتی وپالپشتیێ‌ دەتە رۆمانا خۆ، بەلێ‌ رۆمان ب راستی ژی روودان وكومكۆژیەكا مێژوویە دەرهەقی كوردێن ئێزدی هاتیە ئەنجامدان. ب دیتنا من ژی ئەڤە پێشەكیه‌كا زۆر باش بوو نڤیسەری دایە رۆمانێ‌ پێشی بچیتە دناڤ روودان وكارئەكتەرێن درۆمانێدا، هەر چەندە گەلەك رۆماننڤیس دگەل هندێ‌ نینن رۆمانێ‌ پێشەكی هەبیت.

چێرۆكا بەرزەكرنا (مرێ)‌:
نڤێسەری رۆمانا خۆ ب چیرۆكا كچەكا كورد یا موسلمان ب ناڤێ‌ (مرێ‌) دەست پێكریە، ئەو چیرۆكا دایكا وی بۆ ڤەدگێرایی، ودچێرۆكێدا (مرێ‌) كچەكا دەهمانپاك وجوان وخوشتڤی بویە دناڤ هەڤال وگوندیاندا, بەلێ‌ ژلایێ‌ كەسەكێ‌ گوری وكەچەل ب ناڤێ‌(حەسو)دهێتە رەڤاندن وپشتی چەند رۆژان (مرێ‌) شیابوو خۆ ژدەستێن وی كەسێ‌ بێ‌ رەوشت قورتال بكەت وڤەگەریابوو گوندی ومالا خۆ،بەلێ‌ ژلایێ‌ باب وبرایێن وێڤە هاتبوو بێ‌ سەروشوێنكرن وكەسێ‌ چ ژ چارەنڤیسێ‌ وێ‌ نەزانیبوو ،مێژوویا رەڤاندنا مرێ‌ بۆ پێشی(50 -60 )سالان ڤەدگەریا.
ل سالا2017ێ‌ هێژ سەرچەقێن شەرێ‌ داعش بدوماهی نەهاتبون وبرینێن شەری د هەودای بون ب تایبەتی بۆ جڤاكێ‌ كوردێن ئێزدی، ل وی دەمی نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ گوه ل چێرۆكەكێ‌ دگریت ل سەر رەڤاندیێن كچ وژنێن ئێزدی ژلایێ‌ تیرورستێن داعش ڤە، رودانێن هێرشا تیرورستێن داعش ورەڤاندنا كچ وژنێن كوردێن ئێزدی و رزگاركرنا وان كچ وژنێن ئێزدی وڤەگەراندنا وان بۆ ناڤ جڤاكێ ئێزدی، چیرۆكا (مرێ‌) دوبارە ل دەڤ نڤیسەری نوی دكەتەڤە،ودیسان بیردانكا وی ڤەدگەرینیت بۆ وێ‌ كومكۆژیا دەرهەقی دوو ئاینپەرێس ونفشان (ئەرمەنی وكوردێن ئێزدی) هاتیە كرن پێشی سەد سالان ل سەر دەستێن ئوسمانیا ل گوندێ‌ باسا، دیسان هەمان رێكا ڤەگەراندنێ‌ كو ب رازیبون وپیرۆزیا بابە شێخ ومیر ولالەشا نورانی دای بۆ ڤەگەراندنا وان كچ وژنێن پێشی سەد سالان ل گوندێ‌ باسا ئەوێن ژ وێ‌ كومكۆژیێ‌ هاتینە رەڤاندن وپاشی ڤەگەراندن، هەمان دیمەن وروودان پشتی نێزیكی سەد سالان ل شنگال ل سالا(2014)خۆ دوبارە دكەنەڤە.
ئەگەر ب هویری لسەر بابەتێ‌ (مرێ‌ وكچ وژنێن ئێزدی) راوستین دێ‌ بۆ مە دوو دیمەن و وێنە وهزرێن ژئێك جودا دیار بن.
دروودانا رەڤاندنا(مرێ)دا یان دشێن بێژین دجڤاكێ‌ كورداندا رەڤاندن گەلەك تشتەكێ‌ كرێت ونەجوان بوو، گەلەك جاران ئەگەر دەستێن باب وبرا وكەس وكارێن كچێ‌ ڤێراگەهشتبانە دكۆژت, وهندەك جاران ژی ئەگەر بخۆ پێكهاتن ژی كربایە مالباب ل كچێ‌ دهاتە(حەرام)كرن و ڕێ‌ نەدایێ‌ ب چ رەنگان ب خۆ ب مرنا وباب ودایك وكەس وكارێن وێ‌ ژی ڤەگەریت مالباتی یان سەرەدانا مالباتا خۆ بكەت, ئەڤە ئەگەر كچكێ‌ خۆ دابایە رەڤان، ئەز باوەرم هەتا نوكە ژی ئەو رەفتار ل هندەك جهان مایە،هەر چەندە دیاردا رەڤاندنێ‌ گەلەك كێم بویە و بەرەف نەمانێ‌ دچیت.
بەلێ‌ پا (مرێ‌) خۆ نەدا بوو رەڤاندن، بەلكو ب زۆر هاتبوو رەڤاندن و ل دەمێ‌ زڤری هاتە بێ‌ سەروشوینكرن!.
ل لایێ‌ دیتر (كچ وژنێن ئێزدی) ل دەمێ‌ ب زۆر هاتینە رەڤاندن، هەمان چێرۆكا وان یان نێزیك و وەكو یا (مرێ‌) بوو، چونكە ئەو ژی ب زۆر هاتبونە رەڤاندن،بەلێ‌ ل دەمێ‌ رزگار دكرن وڤەدگەراندن پێشوازی لێ‌ هاتە كرن ودناڤ جڤاكێ‌ ئێزدیدا ب شانازیڤە دهاتنە وەرگرتن.
بەرۆڤاژی جڤاكێ‌ كوردێن موسلمان، رەڤاندیێن ب زۆر ژی هاتینە رەڤاندن وەرنەدگرتن و دەرگەهێن خۆ بۆ ڤەنەدكرن، ودبیت ب سەدان كچ ب زۆر هاتبنە رەڤاندن وپشتی هینگێ‌ هاتبنە بن ئاخكرن وبێ‌ سەروشوینكرن یان ژی مالبات لێ‌ هاتیە قەدەغەكرن.
نڤێسەرێ‌ رۆمانێ‌ ب چێرۆكا (مرێ‌) پەیامەكێ‌ ددەتە جڤاكێ‌ كوردی، ئەو ژی ئەو تشتێ‌ ب زۆری دهێتە ستاندن وسەپاندن یان ئەنجامدان هەر چ بیت، لێبورین بۆ هەیە، چونكە نە ب حەزا وی كەسی بویە ئەو كارە كری، لەوما دڤێت ب شێوەكێ‌ تەندروست وساخلەم سەردەریێ‌ دگەل بكەن، نەك دەرگەهێن خۆ بگرن و پشت بدەنێ‌ و بەرەڤ نەمانێ‌ ببەن, هەر وەكو چاوان جڤاتا روحانی وبابەشێخ ومیرێ‌ ئێزدیان ڤەگەراندنا كچ و ژنێن ئێزدی پەسندكری و برێز وشانازیڤە پێشوازی لێ‌ كری، ئها پێدڤی بوو ب وی رەنگی پێشوازی ل (مرێ‌)ژی هاتبایە كرن وحەسویێ‌ تاوانبار هاتبایە سزادان.

گوندێ‌ باسا وئەرمەن:
پاشی نڤێسەرێ‌ رۆمانێ‌ هێدی، هێدی خۆ شور دكەتە ناڤ رودانێن رۆمانێدا و بەحسێ‌ فەرمان وكومكۆژیا ئەرمەنان دكەت ئەوا ل سەر دەستێ‌ ئمبراتوریەتا ئوسمانی روودایی ول هەمی توركیێ‌ فەرمانا ئەرمەنان راكر بوو، و ب دەهان هزرا كۆژتبون وگەلەكا ژ وان بتنێ‌ گیانێ‌ خۆ قورتال كربوو ورەڤی بونە دەرڤەی وولاتێ‌ توركیا.
نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌، پەیوەندیێن جڤاكی یێن دناڤبەرا( كورد وئەرمەن وئێزدیاندا) ئانكو دشێن بێژین دناڤبەرا هەر سێ‌ ئاینێن سەرەكی(مسلمان، مەسیحی وئێزدی)، بەرچاڤ دكەت ل وێ‌ سەردەمی دگوپێدكێدا دابون و ئەو دەڤەرا هەر سێ‌ ئاین پێكڤە لێ‌ دژیان ل كوردستانا باكور بوو ول ژێر دەستهەلاتداریا ئاغایەكێ‌ بون و نڤیسەری ناڤ لێ‌ نایە ب (ئوسمان)ئاغا.
پشتی بریارا فەرمانا (ئەرمەنان) ژلایێ‌ ئوسمانیانڤە هاتیەدان، دیارە ژمارەكا گوندێن ئەرمەنان لژێر دەستهەلاتا ( ئوسمان ئاغای) دابونە, وی ژی ڤیایە ئەرمەنیا ب پارێزیت، لەوما هزر دڤەشارتنا واندا كریە، وب دیتنا وی باشترین جه بۆ پاراستنا وان گوندێ‌ ئێزدیان(باسا) بویە، ژبەر كو گوندەكێ‌ دویر دەست ودابرایی بویە ژ دەڤەرێ‌، پشتی دان وستاندنێ‌َ دگەل ئێزدینشینێن گوندێ‌ باسا، رازیبوینە ب پێشنیارا ئوسمان ئاغای، وئەرمەن لسەر گوندێ‌ خۆ حەواندینە، گوندێ‌ خۆ بۆ وان هێلاینە، بەلێ‌ ژ رۆدانێن رۆمانێ‌ دیار دبیت كو نەخۆشی وهەڤركی دناڤبەرا ئوسمان ئاغای وئاغایێ‌ گوندێ‌ فندكێدا هەبوویە.
ل دەمێ‌ ئوسمانیا زانی ژمارەكا ئەرمەنان ل گوندەكێ‌ ئێزدیانە هێرش دكەنە سەر و كومكۆژیێ‌ دەرهەقی وان ئەنجام ددەن وئێزدی ژی ژترسێن ئوسمانیانیدا درەڤن.
ل ڤێرە چەند هەلویستێن مەرد وجوامیرانە خویا دبن ودبەرامبەر ژیدا خۆفرشی و خیانەتكار ژی دیار دبن.
هەلویستێ‌ جوامیرانە یێ‌ (ئوسمان ئاغایی) بۆ پاراستنا ئەرمەنیا، دیسان هەلویستێ‌ ئێزدیێن گوندێ‌ باسا بۆ وەرگرتنا ئەرمەنیان ب گوپیدكا ودلوڤانی وقوربانیێ‌ دهێتە ل قەلمدان.
ل لایێ‌ دیتر هزر دكەم ئەو ناكوكی ودووبەرەكیا دناڤبەرا ئوسمان ئاغای وئاغایێ‌ گوندێ‌ فندكێدا، بویە هوكارێ‌ كومكۆژیا هەردوویان ( ئەرمەنیا وئێزدیان) ودبیت دەنگ وباسێن خۆڤەشارتنا ئەرمەنیا ئاغایێ‌ فندكێ‌ گەهاندبنە حكومەتا ئوسمانیا.
بێگومان جهێ‌ پسیارێ‌ یە ژی بوچی (ئوسمان ئاغای) تڤەنگەك ژی نە تەقاندن و بەرەڤانی ژ ئەرمەنیا نەكر؟!، هەر چ نەبیت هەتا بشێن هندەك ژێ‌ خۆ قورتال بكەن، چونكە وەكو درۆمانێدا هاتی جهێ‌ گوندێ‌ باسا گەلەك ئاسێ‌ بویە وبتنێ‌ رێكەكا تەنگ دچویێ‌ بتنێ‌ جهێ‌ ئێك پێ‌ وكەسەكی هەبوو تێرا بچیت، ئانكو دشیان چەندین رۆژا بەرگریێ‌ بكەن وكەس نەزانیت ئەو كینە شەری دكەن!!.

كومكۆژیا ئێزدیێن گوندێ‌ باسا:
نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ ب هوری بەحسێ‌ رەڤینا ئێزدیان دكەت، چاوان كەفتنە دەستێن قەرەقولەكا ئوسمانیا وب فند وفێل چەكێ‌ وان ژێ‌ هاتبووڤەكرن و وەرگرتن وپاشی ب كومكۆژیەكا پلاندارێژتی دەرهەقی وان ئەنجامددەن.
نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ ژمارا خەلكێ‌ گوندێ‌ (باسا) ب نێزیكێ‌(180) مالباتان دایە خویاكرن، وژمارا كەسێن هاتینە كومكۆژیكرن نێزیكی (380) كەسان بونە.
وهندەك كەس ژ بن كەلەخا یان ژی ژ كومكۆژیێ‌ ڤەتەقیاینە وگیانێ‌ خۆ قورتال كریە.
ل لایێ‌ دیتر نڤیسەری بەحسێ‌ دیمەنێن تراژیدی وخەمناك دكەت كو چاوان كچ وژن ئێزدی كەزیێن خۆ پێكڤە گرێددەن وخۆ دهاڤێژنە دروباریدا وهندەك ژی زارۆكێن خۆ لبەرسینگێ‌ خۆ دگرن وخۆ دهاڤێژن روباری، بتنێ‌ داكو ناموسا وان یا پاراستی بیت ونەهێتە هەتككرن, ددیمەنێن دیتردا زارۆك بێ‌ خۆدان دمینن ول بەر كەڤر وبەران و دخوینێ‌ وەربوینە، دیمەنێن گەلەك دلتەزینن، نڤیسەری بەرچاڤكرین كو هەر ئێك ژێ‌ یێ‌ دیتر خەمناكتر وتراژیدی ترە.
ئەو كەسێن ژ كومكۆژیێ‌ قورتال بوین تەرا وبەرا ببون و تەنگەزاری دونیایێ‌ ببون، و ژوان قورتالبویا قارەمانێ‌ رۆمانێ‌ یێ‌ ب ناڤێ‌ (سمویێ‌ باپیر)، پشتی هینگێ‌ دزڤریت جهێ‌ رودانێ‌ وكور وكچێن خۆ بتنێ‌ دبینیت، بەلێ‌ ئەو ژی ژبەر كارتێكرنا دیمەنێن ترسناك وبرسێ‌ پشتی چەند رۆژان گیانێن خۆ ژدەست ددەن.
سمویێ‌ باپیر قەستا كوردستانا باشور دكەت ول گوندێ‌( كەلەبەدرێ‌) ئاكنجی دبیت((كو ل وی سەردەمی هێژ سنور دناڤبەرا كوردستانا باكور وباشوردا نەبون ))، پشتی هینگێ‌ هزرا رزگار كرنا كچ وژن و زارۆكێن ئێزدیان ئەوێن هاتینە برن ل دەڤ سمویێ‌ باپیر پەیدا دبیت وبریارێ‌ ددەت خۆ بەرهەڤ بكەت بۆ رزگاركرنا وان ئەو ژی پشتی رازەمەندیا جڤاتا روحانی وبابەشێخ ومیر ولالشا نورانی وەردگریت و وەكو ئەركەكێ‌ مرۆڤایەتی ل وان كچ وژن و زارۆك وكەسان بگەریێت یێن ژ وێ‌ كومكۆژیێ‌ قورتال بوین، چونكە هەستەك بۆ وی چێبویە هندەك ژكومكۆژیێ‌ قورتالبوینە، لەوما پشتی وەرگرتنا رازەمەندیێ‌ ژ جڤاتا روحانیا ئێزدیان ڤەدگەریت ل شینوار و گوندێن دەروبەر یێن گوندێ‌ ( باسا) و وێ‌ دەڤەرێ‌ دگەریێت.
نڤێسەرێ‌ رۆمانێ‌ چەندێن جورە كارەكتەران بۆ سمویێ‌ باپیر دئافرینیت (جار ب ئەكتەریا بابە دەروێش وجار ب سوفی وجار ژی مرۆڤەكێ‌ ئاینی وجار عەتار… هتد).
ب ڤی شێوەی دشێت هندەك كچ وژنێن ئێزدیان رزگار بكەت وڤەگەرینیت ناڤ جڤاكێ‌ ئێزدی وهەر وەسان تولا كومكۆژیێ‌ ژ قوماندارێ‌ قەرەقولا ئوسمانیا ڤەدكەت و دكۆژیت ئەو قوماندارێ‌ فەرمانا كومكۆژیا ئێزدیێن گوندێ‌ باسا دای، و رودان دكەڤنە دویڤ ئێك وسال و مەه بەردەوام دچوون وسمویێ‌ باپیر دگەریان و هاتن چوونێدا بوو گوهێن وی دڤەچنی بون ل هەر سوحبەتەكا دهاتە كرن ل سەر ئێزدیان ب تایبەتی كچ وژن وزارۆكێن ئێزدی ب تنێ‌ هیڤیی وئومێدا وی ئەو بوو بشێت كچەكێ‌ یان ژن وزارۆیەكی رزگار بكەت ول دوماهیا رۆمانێ‌ نڤیسەر ناڤێ‌(16) كەسان رێز دكەت یێن ب دەستێن سمویێ‌ باپیر هاتینە رزگاركرن..
پاشی نڤێسەر، قارەمانێ‌ رۆمانێ‌ (سمویێ‌ باپیر) ل سالا1929ێ‌ ژلایێ‌ گرۆپەكا ژاندرمانڤە ددەتە گرتن، ب كۆژتن وبەرزەكرنەكا شێلی وئالوزی چارەنڤیسێ‌ وی ددەتە دیاركرن، ئێك دبوسێدا هاتە كۆژتن، ویادیتر پشتی گرتی ب ساخی دەست وپێن وی گرێدان وهاڤێتە دروبارێ‌ بشێریێدا و ب ڤی رەنگی چێرۆكا سمویێ‌ باپیر یا پری قارەمانی ودلسوزی ب دوماهی دهێت.
ئەڤە كورتیەك بوو ل سەر رۆمانا سمویێ‌ باپیر، بێگومان رۆمانا ناڤبری یا بێ‌ كەم وكوری وكێماسی وباشی نەبوو، خالێن ئەرینێ‌ ونەرێنی درۆمانێدا هەبوینە، لەوما دێ‌ ئێخمە ل ژێر هەلسەنگاندنەكێ‌ كو دبیت ل دەمێ‌ كەسەكێ‌ دیتر بخوینیت دگەل من هەڤڕا نەبیت، چونكە هەر كەسەك ژمە ژگوشەكێ‌ دبینیت و هەلسەنگاندنێ‌ بۆ هەر بابەتەكی دكەت.

خالێن ئەرێنی یێن رۆمانا سمویێ‌ باپیر:
-نڤیسەر ژ هەژی دەستخوشیێ‌ یە، چونكە شیایە دویڤچونەكا باش بكەت و ڕه وڕیشالێن كومكۆژیا دەرهەقی ئەرمەنی وئێزدیان ب دەست خۆ بێخیت و بكەتە هێڤێنێ‌ رۆمانا خۆ.
– رۆمان رودانەكا مێژووی یە وبۆ گەلەكان ژمە یا بەرزە بوو، نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ ب ژیرانە شیا بۆ مە ب دەتە خویاكرن ومە پێ‌ ئاشنا بكەت.
– هەلویستێ‌ جوامیرانە یێ‌ ئاغایێ‌ كوردان ب تایبەت بزاڤا قورتالكرنا ئەرمەنیان ژ فەرمانا ئوسمانیان جهێ‌ رێزێ‌ یە،بلا نەشیا بیت بەرەڤانیێ‌ ژێ‌ بكەت، وژبیر نەكەین (بارزانیێ‌ نەمر) ل سالا1919 سەركردایەتیا هێزەكێ‌ كریە بۆ قورتالكرنا مالباتا قارەمانەكێ‌ نەتەوەیا ئەرمەن ب ناڤێ‌ ( ئەندرانیك) دیسان هەلویستێ‌ ئاغایێن دەڤەرا زاخۆ ژی ناهێت ماندەلكرن شیابون گەلەك ئەرەمەنیان ژمرنێ‌ قورتال بكەن ول دەف خۆ بپارێزن.
– هەلویستێ‌ ئێزدیان یێ‌ خۆگوریكرنێ‌ ل بەرامبەر ئەرمەنیان و وان دزانی دبیت فەرمانا وان ژی رابیت, بەلێ‌ لسەر هندێرا دەرگەهێن خۆ بۆ ئەرمەنیا ڤەكرن.
– دانەنیاسینا جوگرافیا گوند ودەڤەرەكا نەناسكری بۆ مە وەكو جوگرافیا گوندێ‌ ( باسا) ودەڤەرا سێرتێ‌.
– خویاكرنا هەلویستێ‌ جڤاتا روحانی یا ئێزدیان لسالا1916ێ‌ بۆ وەرگرتنا كچێن رەڤاندی ل وی سەردەمی ودیسان هەمان هەلویست ل سالا2014ێ‌ جهێ‌ رێزگرتنێ‌ یە ئەڤە ژی ژیری وبلیمەتیا نڤیسەری دەتە خویاكرن.
– پەیوەندیێن كوردێن موسلمان وئەرمەنی وئێزدیان ل وی سەردەمی دگوپیدكێدا بویە، ئەڤە ژی ژلایێ‌ نڤیسەری هاتیە خویاكرن وئەڤە وێ‌ چەندێ‌ رەد دكەت یا كو هندەك نڤیسەران گوتی كورد بەشدار بوینە دفەرمانێن ئەرمەنیاندا، وب هزرا من ئەگەر هندەك كورد بەشدار ژی ببن وەكو سەربازێن دەولەتا ئوسمانی بەشداربوینە نە وەكو نەتەوا كورد، ئەڤە نە بەرەڤانیكرنە ژ وان كوردێن بەشداری كری.
– پاكیا كچ وژنێن كوردێن ئێزدی كو خۆ وزارۆكێن خۆ پێكڤە دروباریدا خەندقاندین بتنێ‌ داكو ناموسا وان نەهێت هەتككرن.
– نڤیسەرێ‌ رۆمانێ‌ وەكو دڤیا پەیامەكێ‌ ئاراستەی گەلێ‌ كورد بكەت وبێژیت، كورد هەمی گاڤا ددووبەرەكی وهەڤڕكیێ‌ دابونە، وڤێ‌ چەندێ‌ گورەپان بۆ خەلكەكێ‌ دیتر ڤالاكریە كو بهێت ل سەر خۆشترین جهێ‌ وان روینن وداگیر بكەت، هەر وەكو درۆمانێدا گوندی بوینە هەڤڕكێن ئێك ومالباتەكا بیانی ژدویر هاتی وسەرۆكانیا گوندی وجهێ‌ خۆش كونترولكری وهەر ئاگرێ‌ دووبەرەكیێ‌ خۆشدكر دناڤبەرا وان دوو بنەمالاندا.

خالێن نەرێنی د رۆمانا سمویێ‌ باپیردا:
– رۆمان ڤەگێرانا رویدانەكێ‌ یە ودانە بەر ئێك،چونكە بنەمایێن رۆمانێ‌ ژێ‌ دكێمن وپێڤە دیار نینن.
– ژلایێ‌ زمانڤانی ودارێژتنێ‌ ڤە گەلەك كێم وكاسی تێدا هەنە.
– گرێ‌ وڤەكرن وئافراندنا گرێیەكا دیتر كو ببیتە مەرەق ژ رۆمانێ‌ دكێمن.
– نڤیسەری گەلەك لەزاتیی یا دنڤیسین و رووداناندا كری.
– سیناریوو ب شێوەكێ‌ باش درۆمانێدا نەهاتینە چێكرن ودارێژتن.
– ژلایێ‌ خالبەندیێ‌ ڤە كێم وكاسی هەنە.
– خۆ سەر را هاڤێتنا روودانان ژلایێ‌ نڤیسەریڤە هاتیە كرن،چونكە خواندەڤان ل هیڤیا دیمەنەكی یان هەلویستەكی یە وی بۆ خۆ راكێشیت یان مەرقدارێ‌ رویدانا دویڤدا بكەت، بەلێ‌ ئەو تێدا نینە، ئێكسەر ژ بابەتەكێ‌ بۆ بابەتەكێ‌ دیتر خواندەڤانی دبەت.
– پێكڤە گرێدانا روودان وبابەتێن رۆمانێ‌ ژئێك ڤەقەتیاینە وپێكڤە دگرێدایی نین.
– رولێ‌ سمویێ‌ باپیر گەلەك ژ قەبارێ‌ قارەمانەكی مەزنتر هاتیە نیشاندان، بێی توشی شكەستنەكێ‌ ببیت.

فەرمان وكوشتارێن دژی كوردێن ئێزدی هاتینە كرن:
مستەفا عەبدورحمان ئەرەدنی، مرنا رەش – هێرشا دەولەتا ئیسلامی ل عێراق وشامێ‌ بۆ سەر كوردستانێ‌، ژ بەلاڤۆكێن ئینسكلوپیدیا پارتی دیموكراتی كوردستان 2024،چاپا ئێكێ‌، چاپخانا روكسانا 2024 –هەولێر. فەرمانێن ب سەر ئێزدیاندا هاتین تێدا هاتینە بەلافكرن.