دیدار: هه‌لز عه‌لی سه‌لیم
ماهر عه‌بدولرحمان سدیق ل ساڵا ١٩٦٢ز ،ل گوندێ چه‌مسه‌یدا – ده‌ڤه‌را به‌رواری باڵا – ژدایكبوویه، شه‌ش ساڵ ل گوندی و دوو ساڵ ل گوندێ گركا، ساڵه‌ك ل زاخۆ، سێ ساڵ خواندنگه‌ها برایه‌تی ل دهۆكێ، چار ساڵ ل ئه‌ندازیارییا شارستانیییا (زانكویا مویسل) خاندیه، ل ساڵا ١٩٨٧ز خواندن ب دوماهی ئینایه و باوه‌رناما ئه‌ندازیارییا شارشتانی وه‌رگرتیه.
سێ ساڵان ( ١٩٨٧ز -١٩٩١ز ) من ل (ئه‌شغالا عه‌سكه‌ری – ل ده‌ڤه‌را ڕه‌واندۆزێ) كاركریه و پشتی سه‌رهلدانێ حه‌تا سالا ١٩٩٥ز، دگه‌ل ده‌زگایێ ئاڤه‌دانكرنا كوردستانێ (KRO) و ب هه‌ماهه‌نگییا ڕێكخراوێن هاریكاریێن بیانی وه‌كی: (Caritas, KED – BERLIN, ASB) ل ده‌ڤه‌رێن (دهۆك – دوسكیان – ئامێدی – بارزان) كاركریه. ژ ساڵا ١٩٩٥ز و حه‌تا نوكه ل ئه‌لمانیا دژیت. تا نوكه د بیاڤێ ئه‌ده‌بیدا، شییایه ١٣ په‌رتوكان چاپ بكه‌ت.
1- ته كه‌نگی ده‌ست ب نڤیسینێ كریه و ته چ به‌رهه‌م تا نوكه هه‌نه؟
هه‌ر ل پۆلا ئێكێ – ناڤنجی(١٩٧٥ز)، ئه‌ڤ گڕێ خواندن و حه‌زا نڤیسینا هه‌لبه‌ستێ ل ده‌ڤ من ڕه‌واجكر. كاره‌ساتا شكه‌ستنا شوڕه‌شا ئیلونێ و ئه‌و زۆلما دویڤه‌لانكێن به‌عسییان و بێدادییا ڕژێمێ، ل ده‌مێ سه‌رهلدانا شوره‌شا گولانێ ل كوردستانێ ب گشتی و ل مالباتا مه ب تایبه‌تی كری، پالڤه‌دانه‌كا مه‌زن بوو كو ئه‌ز ته‌ڤلی ڤی كاروانی ببم و ڤێ قاویشێ حه‌تا نوكه بكێشم و د گه‌له‌ك بیاڤێن ژییانێ دا بنڤیسم. لێ گرانییا كارێ خوه من ئێخسته سه‌ر بیاڤێ هه‌لبه‌ست نڤیسینێ.
حه‌تا نوكه ئه‌زێ شییایم ١٣ كتێبان ل سه‌ر حسابا خوه چاپبكه‌م:
- Metelokên Zarokan, Mahir Berwari- 2009 Latinî.
- مه‌ته‌لۆكێن زارۆكان – ماهر به‌رواری – ٢٠١٢ . ب پیتێن كوردییا نۆكه پێ دنڤیسن.
- ئه‌حمه‌دێ موخلص (نالبه‌ند) – ماهر به‌رواری – ٢٠١٣.
- شعر نامه – دیالۆگا شعرییا شاعران له ئه‌نفاله‌وه تا ڕیفراندۆم – ماهر به‌رواری/ده‌یك و بابێن مێرخاسی – ٢٠١٨.
- فه‌لسه‌فا ژیانێ (ئه‌حمه‌دێ موخلص – نالبه‌ند) ماهر به‌رواری. ٢٠١٩.
- ده‌روێشنامه – ماهر به‌رواری ٢٠١٩.
- دیوانا هه‌لبه‌ستان بۆ شرۆڤه‌كرنا بابه‌تان – ماهر به‌رواری – به‌رگێ ئێكی – ٢٠٢١.
- دیوانا هه‌لبه‌ستان بۆ شرۆڤه‌كرنا بابه‌تان – ماهر به‌رواری – به‌رگێ دووێ – ٢٠٢١.
- دیوانا هه‌لبه‌ستان بۆ شرۆڤه‌كرنا بابه‌تان – ماهر به‌رواری – به‌رگێ سێ – ٢٠٢٢.
- دیوانا سه‌ید عه‌لیێ چه‌مسه‌یدی – ماهر به‌رواری – ٢٠٢٢.
- دیوانا هه‌لبه‌ستان بۆ شرۆڤه‌كرنا بابه‌تان – ماهر به‌رواری – به‌رگێ چارێ – ٢٠٢٣.
- دیوانا هه‌لبه‌ستان بۆ شرۆڤه‌كرنا بابه‌تان – ماهر به‌رواری – به‌رگێ پێنجێ – ٢٠٢٤.
- دیوانا (هویڤیێن سته‌ور – یوسف چه‌مسه‌یدی) – ئاماده‌كرن وچاپكرنا ماهر به‌رواری ٢٠٢٤.
2- نڤیسینا هۆزانێ پیدڤی ب هه‌ستان دكه‌ت، یان ب تنێ ده‌ربرینه؟
ته بۆچی نڤیسینا هۆزانێ هه‌لبژارت و كیش جۆرێ هۆزانان دنڤیسی و بۆچی؟
ل ده‌ڤه‌را مه، وی ده‌می، چ ژێده‌ر و كتێبخانه نه‌بوون، ل خاندگه‌هێ ده‌رسا كوردی هه‌بوو، د وێ ده‌رسێ دا، به‌س به‌حسێ شعر و شاعران هه‌بوو، له‌و ئه‌ز ب سه‌ر هه‌لبه‌ستێ هلبووم و پێڤه‌بووم، ئه‌م بووینه مورید و ڕێڤنگێن ئه‌ده‌بێ كوردی ب گشتی و هه‌لبه‌ستێ ب تایبه‌تی.
شعر (هه‌لبه‌ست) یا ژ (شعورا) عه‌ره‌بی هاتی، ئانكو هه‌لبه‌ست و هه‌ست جێمكن و بێ هه‌ڤ ناقه‌تینن. هه‌لبه‌ست داخباربوون و لڤینا هه‌ستانه. كارڤه‌دانا ڕویدانان خیمێ هه‌لبه‌ستانه، هه‌ست هێڤێنێ هه‌لبه‌ستێ یه و هه‌لبه‌ستڤان هوستایێ سه‌فتاندن و وه‌ڕباندن و قه‌نتاركرنا په‌یڤانه، پسپۆرێ ڤه‌هاندن و لێكئینان و سه‌لیقه‌كرنا ڕیزك و مالكانه… گه‌له‌ك دبێژن هه‌لبه‌ست ئیلهامه، لێ ئه‌ز دبێژم وه‌نینه چونكی ئیلهام ب حازری دهێت (گه‌ر وه‌بیت) لێ هه‌لبه‌ست ده‌رئه‌نجامێ كارڤه‌دان و هه‌ستكرنان دئاقدیت، هه‌لبه‌ستڤان خه‌مێ ژێ دخۆت، ل دویڤ پسپوری و شه‌هره‌زاییا خوه ب په‌یڤ و ڕستا دله‌یزیت، هه‌لبه‌ستێ د ئافرینیت و ئاماده‌دكه‌ت.
هه‌لبه‌ستا بێ هه‌ست و ب كوته‌كی بهێت نڤیسین، دێ یا ڤاڵابیت ژ سۆز و لێكئینان و سه‌لیقه و ڕه‌وانبێژیێ، دێ یا بێ تام و ژیێ وێ یێ كورت بیت. باشتره ئه‌و كه‌س د بیاڤێن دیێن ئه‌ده‌بی دا وه‌ك (ڕومان، چیڕۆك … ) كاربكه‌ت.
ل ده‌مێ مه و به‌ری هینگێ ژی، هه‌می ئه‌ده‌ب دۆستان ژ دانه به‌رهه‌ڤا په‌یڤان و سه‌لیقه‌كرن و سه‌فتاندنا وان ده‌ستپێكرنه، داهێنان د ئاخافتنا نورمال دا كرینه، د قالبێ هه‌لبه‌ستا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) دا وه‌رباندینه، پاشی كه‌فتینه د ناڤ بیاڤێ ئه‌ده‌بێ كوردی دا و هه‌ر ئێكی ل دویڤ شیان و حه‌زێن خوه ئێك ئان چه‌ند بیاڤێن ئه‌ده‌بی هلبژارتینه بۆ ده‌ربڕینێ ژ ڤه‌ژه‌نێن ڕویدان و هه‌ست و دید و بوچوونێن خوه كرینه. ئانكو هه‌لبه‌ستا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) خێمێ ئه‌ده‌ب و هه‌می توخمێن دیێن هه‌لبه‌ستانه.
هه‌لبه‌ست ب گشتی نیڤشكێ توره‌یه، ب كورت و كورمانجی دهێت نڤیسین، گه‌له‌كا تیر و پڕ مه‌عنایه، كێم جهی دگریت، زوی په‌یامان دگهینیت و هه‌روه‌سان ژ به‌ر لێكئینان و قافیا، ڕه‌وانبێژی و سه‌لیقه‌كرنێ زه‌وقا خواندنا وێ پتر لێدهێت ژ (ڕومان و چیڕۆك و … ) دڤێت ئیشاره‌تێ بده‌ینه هندێ ژی كو هه‌لبه‌ستا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) ڕۆله‌كێ ئه‌ساسی دبینیت د وه‌رارا ستران و حه‌یرانوكێن كوردی دا.
گونه‌هه ئه‌م پشت ده‌ینه كه‌دا (جزیری و خانی و نالی و جگه‌رخوینی و نالبه‌ندی … و هزاره‌ها هه‌لبه‌ستڤانانێن كلاسیك) به‌رده‌وامیێ نه‌ده‌ینێ و فایده‌ی ژێ وه‌رنه‌گرین.
ژ به‌ر ڤان ئه‌گه‌رێن مه ل سه‌ری گۆتین، ئه‌ز داخباربووم ب هه‌لبه‌ستێن (ئه‌حمه‌دێ موخلص – نالبه‌ندی) و پاشی ب هه‌لبه‌ست و حنێرێن (جزیری و خانی و نالی …. ) من ژی ژ كلاسیكان ده‌ستپێكر و حه‌تا نوكه ژی دنڤیسم، لێ من هه‌لبه‌ستێن ئازاد و هایكو ژی نڤیسینه.
نها پتر ئه‌ز هه‌لبه‌ستێن ڕه‌سه‌نێن كورت و كرمانجی، ب په‌یڤێن خومالی و ڕه‌سه‌نێن كوردی، تیر و پڕ مه‌عنا دنڤیسم. بزاڤێ دكه‌م كو دویربن ژ خه‌یال و ئه‌فسانه و وێنێن نه‌گونجای، ئانكو ڕییالیزمی و ژ جڤاكێ كوردی بن و بۆ جڤاكێ كوردی بهێن نڤیسین.
هه‌ر هه‌لبه‌ستڤانه‌ك ل دویڤ زه‌وق و حه‌ز و قالبێ خوه هه‌لبه‌ستێ دنڤیسیت و داهێنانێ دكه‌ت، یا گرنگ ئه‌وه هه‌لبه‌ست یا پڕ مه‌عنا، لێكدای، ب سه‌لیقه و مه‌رجێن هه‌لبه‌ستا باش تێدابن، ڤێجا ئه‌و هه‌لبه‌ست یا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) بیت، یان یا ئازاد(ب هه‌می ڕه‌نگێن خوه‌ڤه) یان هایكو بیت.
3- تۆ ئه‌ده‌بیاتا كوردی چه‌وا دهه‌لسه‌نگینی و تایبه‌ت یا نوكه؟
ئه‌ده‌ب و ئه‌دیبێن كوردستانی قوناغ ب قوناغ ئه‌و پێڤاژوویه به‌رده‌وام كرییه و تا نها به‌رده‌وامییا دایێ. ل دویڤ ده‌ستودارێن ده‌مێن خوه (چ كێم چ زێده) ته‌خسیری نه‌كرییه.
لێ مخابن پشتی سه‌رهلدانێ، ژ به‌ر نه‌بوونا ڕه‌خنه و ڕه‌خنه‌گران (یان كێمییا وان) و نه‌مانا سانسور و هه‌لسه‌نگاندنا هه‌لبه‌ست و بابه‌تێن دی ژی، شیشلته‌كا ئه‌دیبان هاتنه مه‌یدانێ و گه‌له‌ك به‌رهه‌مێن لاواز و نه ل ئاست چاپكرن و به‌رهه‌مێن باش ژی د ناڤ خوه‌دا هنداكرن، دوربه‌كێ مه‌زن ل ئه‌ده‌بێ كوردستانی دان ب گشتی و هه‌لبه‌ستێ ب تایبه‌تی.
مخابن بۆ ڤان هه‌می ده‌زگایێن چاپكرنێ و وه‌زاره‌ت و تێلفزیون و ڕۆژنامه و گوڤار و شییانێن مادی، كێم فایده هاته وه‌رگرتن و بزاڤا ئه‌ده‌بی وه‌رار نه‌كر.
هه‌روه‌سان ئینته‌رنێت و سوشیال میدیایێ پشتا نڤیسه‌ران شكاند و كه‌دا وان هێلا دده‌ستان دا و خانده‌ڤان و كریارێن كتێبان كێمكرن و به‌ره‌ڤ براندنێ برن …
لێ د سه‌ر ڤان كێماتییان ڕا فه‌ره بێژین، د ڤان ٣٠ سالان دا ب ملیونان كتێب د هه‌می بیاڤان دا هاتنه چاپكرن، خزینه‌كا زیندی نه بۆ ئه‌ده‌بێ كوردی گه‌ر جڤاكێ كوردی بخوینیت و ل سه‌ر زێده‌كه‌ت.
4- دێ شیێ بۆ مه باسێ چڤاتا هه‌لبه‌ستڤانان كه‌ی و گرنگیا وێ د چ دایه؟
ژ به‌ر كو گه‌له‌ك ڕه‌وشه‌نبیر و هه‌لبه‌ستڤانێن به‌ری مه، ڕێ نه‌ددان كه‌سێن دی بهێنه مه‌یدانا ئه‌ده‌بی و ئه‌ڤ مه‌یدانه ل سه‌ر خوه تاپوكربوو، له‌و دێ بینی حه‌تا ساڵا ١٩٩١ز ڕه‌وشه‌نبیر و هه‌لبه‌ستڤان و نڤیسه‌ڤان ب تلێن ده‌ستا دهاتن هژمارتن و ڤانا ده‌ست ب سه‌ر هه‌می بیاڤان دا گرتبوو، له‌و مه ب فه‌ر دیت ڤی دیواری بشكێنین و ڕێ ڤه‌كه‌ین كو گه‌نج بهێنه مه‌یدانێ و ڕولێ خوه ببینن. ژ بۆ ڤێ مه‌ره‌مێ ژی مه جڤاتا هه‌لبه‌ستڤانان ل ساڵا ٢٠٢٠ ئاڤاكر، ب سه‌دان هه‌لبه‌ستڤان گازیكرن، ب هه‌ڤڕا مه كاركر، بابه‌ت هلبژارتن و هه‌لبه‌ست هاڤێتنه به‌رئێك، وه‌رار ئێخسته بیاڤێ ئه‌ده‌بی تایبه‌ت هه‌لبه‌ستا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك). ئه‌ڤ بزاڤه مودێله‌كا ئیدارییا سه‌ركه‌فتی و نوی بوو مه ئافراندی، ئه‌م شییاین گه‌له‌ك هه‌لبه‌ستڤانان ل خوه كۆمكه‌ین و ب هه‌ڤ بده‌ینه نیاسین و ب پشتبه‌ستن ب شیانێن خوه پێنج به‌رگێن دیوانان چاپكه‌ین، ب ڤی ڕه‌نگێ خارێ هه‌روه‌سان مزگینیێ د ده‌ینه ئه‌دیبان كو د ڤان ساڵێن بهێن دا، ب سه‌دان دیوانێن هه‌لبه‌ستێن (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) دێ هێنه چاپكرن و كه‌ڤنه بازاڕی و هه‌لبه‌ستا ڕه‌سه‌ن دێ ڕه‌واجه‌كا باش كه‌ت.
جڤاتا هه‌لبه‌ستڤانان جڤاته‌كا ڕه‌وشه‌نبیری و ئه‌ده‌بییه، پویته‌ی ب ئه‌ده‌بێ كوردستانی دده‌ت و گرانییا خوه ئێخستییه سه‌ر وه‌رارا هه‌لبه‌ستا ڕه‌سه‌ن. سازییه‌كا سه‌ربخوه و بێ لایه‌نه، پشت ب شییان و كه‌دا هه‌ڤكارێن خوه به‌ستییه و سپونسه‌رێن بزاڤ و چالاكیێن جڤاتێ ژی هه‌ر ژ هه‌ڤكارێن جڤاتێنه. پشتگرێن دوزا گه‌لێ خوه‌نه و هاریكارێن حكومه‌ت و ئیداره‌دانا كوردستانێ نه.
5- ته چ به‌رهه‌مێن نوی هه‌نه و نوكه مژوولی چی؟
به‌رهه‌مێن من یێن ئاماده بۆ چاپێ:
- دیوانا مه‌ته‌لۆكێن نویئافراندی بۆ گه‌نج و زارۆكان ٢٠٢٤.
- دیوانه‌كا هه‌لبه‌ستان (تلخێ به‌فرێ).
- دیوانێن ئه‌ز تێدا كاردكه‌م:
- دیوانه‌كا دی یا منا هه‌لبه‌ستان .
- كتێبه‌ك ل سه‌ر ژییاناما هه‌لبه‌ستڤان و زانایێ كورد (عبدالرحمن دوڕه)
- كتێبه‌ك ل سه‌ر (فه‌رخ و ستی)
- د هزرا من دایه ڕومانه‌كێ بنڤیسم.
6- ته‌چ خه‌لات هه‌نه و ل كیڤه و د چ بواردا ته خه‌لات وه‌رگرتینه؟
- خه‌لاتێ سه‌ركومارێ عێراقێ ل ساڵا ١٩٨٢ز (ئه‌ز ئێكه‌مێ پارێزگه‌ها دهوكێ بووم – ئانكو ژ ئێكه‌مێن عێراقێ).
- ده‌ما من ل كوردستانێ كاردكر وه‌ك ئه‌ندازییار: ئه‌ز چه‌ند جاران ژ لایێ پارتی دیموكراتی كوردستان، ئێكه‌تییا نیشتمانی، (شێخ محمد خالد بارزانی) و هاتمه خه‌لاتكرن.
- گوندیێن گوندێ خشخاشا، خه‌لاتێ ڕێزلێنانێ دانه من ژ به‌ر خزمه‌ت و چاپكرنا دوو دیوانان بۆ هه‌لبه‌ستڤانێ مه‌زنێ كوردستانێ (ئه‌حمه‌دێ موخلص – نالبه‌ند).
7- تۆ دبینی هه‌لبه‌ستێ خانده‌ڤانێ خۆ هه‌بیت ب تایبه‌ت هه‌لبه‌ستا كلاسیك؟
هه‌لبه‌ستا (ڕه‌سه‌ن – كلاسیك) خێمێ ئه‌ده‌بییه ب گشتی و هه‌لبه‌ستێ ب تایبه‌تی، وه‌كی مه ل سه‌ری ئیشاره‌ت دایێ، توره‌ڤان ژ كلاسیكان ده‌ستپێدكه‌ن و پاشی هه‌ر ئێك تایبه‌تمه‌ندیێ ب تایه‌كێ ئه‌ده‌بی وه‌ردگریت، هه‌لبه‌ستا ڕه‌سه‌ن وه‌كی (ئه‌لیفبێتكێ) دڤییا بهێت خواندن و ئه‌و میراتێ (خانی و جزیری و نالی … یێن دی) بۆ مه هێلای بخوینین و ل سه‌ر زێده‌كه‌ین، لێ مخابن نها ژ ئه‌گه‌را ئینته‌رنێت و سوشییال میدییایێ هه‌می بیاڤێن ئه‌ده‌بی یێ به‌ره‌ڤ لاوازیێ دچن و خانده‌ڤان یێن كێم دبن ب گشتی و تایبه‌ت هه‌لبه‌ستێ.
8- ته چ هه‌یه بۆ هۆزانڤانێن گه‌نج بێژی؟
من پێ باشه، هه‌لبه‌ستڤانێن گه‌نج ڕژدیێ ل خواندنێ بكه‌ن (زۆر بخوینن كێم بنڤیسن)، فایده ژ سه‌ربووڕ و كه‌دا هه‌لبه‌ستڤانێن كلاسیك وه‌رگرن و ل سه‌ر وی بنگه‌هی خوه ئاڤاكه‌ن، له‌زێ د بلاڤكرنا به‌رهه‌مێن خوه‌دا نه‌كه‌ن، فه‌لسه‌فێ بخوینن و دویربین بن. خوه دویركه‌ن ژ چاڤلێكرنێ و گرنگیێ ب ڕه‌خنێ بده‌ن. هه‌روه‌سان نڤیسین و هه‌لبه‌ستێن خوه ب زمانه‌كێ په‌تی و په‌یڤێن خومالی بنڤیسن و خوه دویركه‌ن ژ په‌یڤێن بیانی تایبه‌ت یێن داگیركه‌رێن كوردستانی. پشت ب خوه ببه‌ستن د نڤیسینێ دا د ڕیالیست بن و خوه دویركه‌ن ژ خه‌یال، فه‌نتازی و وێنێن نه‌گونجای. نه‌بنه سیبه‌را چ هێز و لایه‌نان. بێلایه‌نیێ هلبژێن و د خزمه‌تا دۆزا ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ بن.
9- ته چ په‌یام هه‌یه بگه‌هینی؟
ده‌مێ هاتی هه‌ر تاكه‌كێ كوردستانی خوه هلسه‌نگینیت و ڕه‌خنه‌كه‌ت، خوه هینی دیالۆگا نه‌رم و هه‌ڤ قه‌بوولكرنێ بكه‌ن. پارتێن سیاسه‌تێ دكه‌ن ب شاشی و باشیێن خوه‌دا بچن و ڤان كێش و بێشێن بێ مه‌عنا و هه‌ڤڕكییا دومدرێژ نه‌هێلن، تفاقا خوه موكومكه‌ن و ب هه‌ڤڕا هێز و جه‌ماوه‌رێ خوه بكه‌نه ئێك و خه‌بات بكه‌ن بۆ ده‌وله‌تبوونا كوردستانێ.
سۆپاس بۆ وه‌یێن هێژا و كارمه‌ندێن گوڤارا (پێنگاڤ)كو ئه‌ڤ ده‌لیڤه دانه مه ئه‌م دلێ خوه ده‌رێژكه‌ین و په‌یاما خوه بگهینین. سه‌ركه‌فتی بن د كارێ خوه‌دا و پشته‌ڤانێن هه‌ر بزاڤه‌كێینه د خزمه‌تا دۆزا كوردستانێ دا بیت.
