مەهدی گلی
لەوانەیە کێشەی جوگرافیا و یان چارەنووسی گەلی کورد بێت کە لە بازنەی رەكەبەرایەتی و بەئاما نجگرتنی لەگەڵ ئازاردا بژی بۆ تێکدانی ئیرادە و خۆڕاگرتنی و چەسپاندنی ژیان بە پێی سادەترین پێوەرە نێودەوڵەتییەکان کە بۆ مافە سەرەتاییەکانی مافی مرۆڤ وگەلان گەرەنتی کراوە بۆ چارەی خۆنووسین، یان ڕاستی درۆیی وەهمەکانی دوژمنان ئاشکرا دەکات سەبارەت بە بێتوانایی لە تێگەیشتن یان ملکەچبوون بۆ ئەو باوەڕەی کە خەباتی گەلی کورد و سەدەی رابوردووئەو هەموو قوربانی وئەو خوێنەی کە ڕژاندیانە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان ببێتە واقیع حاڵ لە یەکتربڕینی بەرژەوەندیی کورد و بەرژەوەندیی وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەكان تیدایە لە بەرەکەتی دامەزراندنی هەرێمی کوردستان لە کۆتایی سەدەی ڕابردوودا.
لەخوێندنەوەی ڕاستەقینەی نیازی ئەو کەسانەی کە ناکۆکی فیدراڵی دەقۆزنەوە بۆ ئەوەی بیکەن بە ئامرازێکی هەرزان لە ململانێك و بۆ هەموو ئەوانەی واقیعی مێژوو و گێڕانەوەی ڕووداوەکانی لەبیر دەکەن، کە گەلی کورد شانازیی سەرەکیی بەشداریکردنیان هەیە و بە شێوەیەکی کاریگەر بەشداریکردن لە بنیاتنانی عێراقی مۆدێرن لە دوای سەدام.
وە کە کوردستان پەناگەیەکی ئارام بوو بۆ هەموو ئەوانەی خۆیان کردە سوڵتانی عێراق و خاوەنی دیکتاتۆرە مۆدێرنەکانی و کە بووە هۆی داڕمانی پایەکانی دەسەڵاتی بەعسی ڕق لێبووی پێش ئەوان،
یان خۆیان لەبیر کردووە، ئەوانەی لە دوای تانکە ئەمریکییەکانەوە هاتوونەتە عێراق بۆ ئەوەی وێرانکاری لە عێراقدا ئەنجام بدەن و ببنە هۆکاری ئەوەی عێراق بکەنە دەوڵەتێک کە سەرەتاییترین پێکهاتەکانی دەوڵەتێکی تێدا نییە و ببێتە دەوڵەتی میلیشیاکان و دەوڵەتێکی گۆشەگیر کە لە دەرەوەی مەڕەکانی ژینگەی عەرەبی تویت دەکات، و دەیکاتە سەرچاوەی هەڕەشە بۆ سەر هەموو دراوسێکانی و ناوچەکە و فاکتەری شەڕی هەموو ئایین و کەمینەکان و نەتەوە و پێکهاتەکانی عێراق،بە سەرکردایە تی گەلی کورد کە خوێنی ڕشت بۆ ئەوەی ببێتە فاکتەری سەرەکی لە دامەزراندنی سوپای عێراق و بنیاتنانی عێراقی مۆدێرن و نووسینی دەستووری عێراق و گۆڕینی عێراق لە وڵاتێکی خاوەن دەسەڵا تێکی دیکتاتۆری تۆتالیتار ییەوە بۆ دەوڵەتێکی دیموکراسی فیدراڵی کە سیستەمێکی هەبێت عێراق شیعەن لە ڕێگەی هەڵمەتە بەردەوامەکانیانەوە دژی گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان بە هەڕەشەی داگیرکردنی ناوچەکە لە ساڵی ٢٠١٧ و بەرەنگاربوونەوەی هێزی پێشمەرگە کە شانازییەکی زۆری هەبوو لە ڕووبەڕووبوونەوە و ڕزگارکردنی عێراق لە دەستی داعش و ئەلقاعیدە و بەرەنگاربوونەوەی… بژێوی ژیانی گەلی کوردستان بە بڕینی بودجەی عێراق لە ساڵی 2014ەوە، و پشتگوێخستنی جێبەجێکردنی سەرجەم ماددە دەستوورییەکان سەبارەت بە پرسی کورد و پێکهاتەکانی ئەویتر و بەردەوامی پێشێلکردنی ماددە دەستوورییەکان لە نمایشکردنی دوایین چەکی خۆیان لەبەردەم گەلی کوردستاندا ، کە قروخكردنی دادگای فیدراڵییە.
پیرۆزییەکەی کە بڕیارە پارێزەری دەستووری عێراق بێت، وایکردووە کە ئامرازێکی هەرزان بێت لە ململانێیان لەگەڵ هەرێم و دراوسێکانی عێراق لە کردنی ئەم دادگایە بە ئامرازێک بۆ نووسینی بڕیار و بڕیارەکانی لە دەوڵەتێکی ئیقلیمی دوژمنایەتی هەرێمدا ، و تێکدانی یەکپارچەیی دەسەڵاتی دادوەری عێراق بە کەمکردنەوەی دەستکەوتە دەستورییەکانی هەرێم و دانانی سیستەمی فیدراڵی عێراق لە مەترسیدا.
گرنگە خوێنەری بەڕێز بزانێت هۆکارەکانی پشت بەئامانجگرتنی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی ئەو بڕیارانەوە کە لەگەڵ دادگای فیدراڵی و ڕۆڵی ناگونجێت، ئەمەش دادگای شۆڕشگێڕیمان بیردەخاتەوە لە سەردەمی دەسەڵاتی سەدامدا لە گرنگترینیان بریتین لە:
هۆکارەکانی پشت بەئامانجکردنی دادگای فیدراڵی هەرێمی کوردستان لە لەناوبردنی هەموو ئەو مافە دەستوریانەدایە کە خەڵکی هەرێم لە ئەنجامی بەشداریکردنیان لە بنیاتنانی دەوڵەتی مۆدێرن و فیدراڵی عێراقدا بەدەستیان هێناوە، بەتایبەتی لێدوانەکانی سەرۆکی دادوەری ئەنجومەن لە عێراق، کە پشتڕاستی ئەوە دەکەنەوە کە ئێمە پێمان خۆشە ئامانجی لێبکەین، کە ئەوان ئامادە نین هیچ بیرۆکەیەک لەبارەی دروستکردنی هەرێمەوە قبوڵ بکەن و سیستەمی فیدراڵی لە عێراق، کە مەبەستی ڕاستەقینەی فەرمانڕەوا شیعەکان لە عێراق و میلیشیاکانیان ئاشکرا دەکات، کە ئەوان پێداگرن لەسەر سیستەمی دیکتاتۆری کە هۆکاری پشت ڕووخانی ڕژێمی سەدام بوو، و شکاندنی ئیرادەی گەلی کورد پێداگریی ئەو لەسەر خەباتی داکۆکی لە مافەکانی و قەوارە دەستورییەکەی کە لەلایەن هەرێمی کوردستانەوە نوێنەرایەتی دەکرێت، یەکێک لە گرنگترین هۆکار و پاڵنەرەکانی پشت بەئامانجکردنی هەرێم لەلایەن دادگای فیدراڵیەوەیە.
