د. نه‌سره‌دین ئیبراهیم گۆلی / زانکۆیا زاخۆ
بزاڤێن نۆكه‌یێن وه‌لاتێن عه‌ره‌بی، و بۆ نموونه ژی رێكخستن و بڕێڤه‌چۆنا كه‌مپینه‌ك ژ ئالیێ قوتابیێن زانینگه‌هێ ل وه‌لاتێ مسرێ بۆ هندێ زمانێ ئینگلیزی ژ خواندنا پزشكیدا بهێته‌لابرن [6]، و ئه‌ڤه ئانكۆ گه‌له‌ك وه‌لات و نه‌ته‌وه، و ژ وان ژی نه‌ته‌وێن وه‌كی عه‌ره‌ب د به‌رده‌وامییا گرنگیدان ب زمان و كه‌لتوورێ خۆ و چه‌سپاندنا وێ د سیسته‌مێن په‌روه‌رده‌یی و نه‌خاسمه خواندنا بلند كۆنفراسێن مه‌زن و نیڤده‌وله‌تی گرێداینه و ب پراكتیكی ئه‌ڤ هزره چه‌سپاندیه، و كۆنفرانسا ” خواندنا بلند و زانینگه‌هێن وه‌لاتێن عه‌ره‌بی بۆ سالێن پشتی 2000 “، یا كۆ ل سالا (1988) ێ هه‌یڤا شوباتێ ل سه‌نعایا پایته‌ختێ یه‌مه‌نێ هاتیه گرێدان. د ئێك ژ ڤه‌كولینێن وێ كۆ ( د. عۆمه‌ر ئه‌لئه‌سعه‌د ) ژ زانینگه‌ها یه‌رمووك هاتیه به‌لاڤكرن ئه‌كادیمێ ناڤبری گازنده ژ ئێك ژ كێماسیێن مه‌زنێن زانینگه‌هێن وه‌لاتێن عه‌ره‌بی دكه‌ت یا گرێدایی ب بابه‌تێ فێركرنا ب زمانێ ده‌یكێ د ڤی ئاستێ خواندنێ دا، و لاوازییا هنده‌ك مامۆستایان و قوتابیێن عه‌ره‌ب د بیاڤێ زمانێ ده‌یكێ، ئانكۆ زمانێ وان یێ عه‌ره‌ب ب لاوازییه‌ك مه‌زن هژمار دكه‌ت، كۆ د گه‌له‌ك بسپۆرییان دا ئه‌ڤ كاره دهێته ئه‌نجامدان و داخوازێ ژ وان مامۆستا و قوتابیان دكه‌ت كۆ ب هنده‌ك ماندیبوونێ بزاڤێ بكه‌ن خۆ فێری زمانێ خۆ بكه‌ن. ئه‌و وه‌سا د بینت كۆ هنده‌ك شه‌هره‌زایی د زمانێ بیانی دا دێ هاریكار بیت بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا هنده‌ك زانیاریان ژ ژێده‌رێن بیانی، به‌لێ پا ئه‌ڤه هه‌می تشته‌ك و دۆماهیكا پروسێسا فێربوونێ نینه چونكی پشتی هینگێ زۆربه‌یا وان قوتابیان بۆ دامه‌زراندنێ دێ ل وه‌لاتێ خۆ دامه‌زرن، و هژماره‌ك ده‌گمه‌ن ژ وان ل وه‌لاتێن بیانی مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن.
ئه‌و ب پشتگرێدان ب ئاخفتنا پرۆفیسۆر ( ئه‌حمه‌د لۆتفی ئه‌لسه‌ید) یا كۆ دبێژیت ” فێركرنا ب زمانێ ده‌یكێ زانستی ڤه‌دگوهێزیته قوتابی، به‌لێ فێركرنا بزمانێ بیانی و نه زمانێ قوتابیێ ره‌سه‌ن و ده‌یكێ ئێكسانه دگه‌ل ڤه‌گۆهاستنا قوتابیان دویر ژ زانستی “وه‌سا دبینت ئه‌ڤ ئاریشه‌یه ل زانینگه‌هان گه‌له‌ك دێ ب نه‌رێنی لسه‌ر وان شكێت. ئه‌و د ڤێ ڤه‌كولینێ دا ب تووندی دژی وان هزر و بیروباوه‌رێن كۆَ زمانێ وان ب زمانه‌ك نه زانستی و ب كێر نه‌هاتی بۆ گه‌هاندنا ته‌كنۆلۆژیایا هه‌ڤچه‌رخ بۆ قوتابی و وه‌لاتێن عه‌ره‌ب دزانن، ڕادوه‌ستیت و ڤێ چه‌ندێ ب پیلانێن دوژمنان، و ب مه‌ترسی و گه‌له‌ك مه‌زن لسه‌ر هه‌ستا نیشتیمانپه‌روه‌ری و ژێیاتی ( ئینتیمایا ) مامۆستا و قوتابیێن عه‌ره‌ب دزانیت. ئه‌و وه‌سا دبیتن ئه‌ڤه ئێكه ژ مه‌زنترین ئاریشه‌یێن سیسته‌مێ خواندنا بلند ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بی و پێدڤیه ب هه‌ر ره‌نگ و چ بهایه‌ك هه‌بیت. بهێته چاره‌سه‌ركرن، و گازندا وی ئه‌وه بۆچی هنده‌ك وه‌لات و نه‌ته‌وه، دگه‌ل هندێ كێم و بچویكن و زمانێ وان زمانه‌ك مری یه و ل جیهانێ به‌ربه‌لاڤ ژی نینه، به‌لێ ل زانینگه‌هێن خۆ بزمانێ خۆ یێ ده‌یكێ د خوینن و فیردبن و دهێنه فێركرن. بۆ ڤێ مه‌به‌ستێ ژی ئه‌و به‌لگه‌یه‌ك بهێز پێشكێش دكه‌ت و گازندێن لایه‌نێن فه‌رمی و دام و ده‌زگه‌هێن په‌روه‌رده‌یی و میری دگه‌هینته كۆنفراسێ، كۆ ئاستێ قوتابیێن زانینگه‌هێن وان، ئه‌وێن وه‌كی مامۆستا و فه‌رمانبه‌ر دهێنه دامه‌زراندن، لڤان وان دوو ده‌هكێن ئه‌و دبێژیت گه‌له‌ك لاوازه و ئه‌ڤه ژ هه‌می بسپۆری و هه‌می فاكۆلتی و كۆلیژان دگریت، و نه‌خاسمه ئه‌وێن نه بزمانێ عه‌ره‌بی د خوینن و دهێنه فێركرن، لده‌مه‌كێ ئه‌وان قوتابیان ل هه‌می قوناغێن پشتی هینگێ بزمانێ عه‌ره‌بی یا خواندی، و ده‌مێ دهێنه زانینگه‌هان ئه‌ڤ زنجیره تووشی ڤه‌قه‌تیانێ دبیت و بۆشاهیه‌ك مه‌زن په‌یدا دبیت و لدۆماهیكێ لاوازییا ئاستێ زانستییێ وان قوتابیان بدیڤ خۆ دا دهینیت [1].
راوێژكاره‌كێ ده‌روونی و جڤاكی ل وه‌لاتێن عه‌ره‌بی، د. موسا عه‌بدولخالق جبره‌ئیل، یێ ب ره‌گه‌ز ئۆردنی ژی وه‌سا دبینت ئه‌و قوتابیێن ئاستێ وان یێ زانستی لاوازه، و نه‌شێن خۆ دگه‌ل ژینگه‌ها خواندنێ بگۆنجینن ئه‌و قوتابینه ئه‌وێن ده‌رووندروستی یا وان جهێ گۆمانێ یه و ئاریشه‌یێن ده‌روونی لنك وان د ئاسته‌ك بلند دانه [2].
هه‌تاكۆ بسپۆرێن سایكۆلۆژی ل كوردستانێ ژی ڤێ چه‌ندێ پشتڕاست دكه‌ن، و دبینن كو ئاریشا گرێدایی ب لایه‌نێ ده‌رووندروستی و تێكچۆنێن ده‌روونی و گهۆڕینا زمانێ خواندنێ ژ قۆناغه‌كێ بۆ قۆناغه‌ك دیتر ب گه‌ف و مه‌ترسییه‌ك لسه‌ر لایه‌نێ سایكۆلۆژیێ قوتابیان دبینن، و ئه‌م ب بسته‌هیڤه بیروباوه‌رێن زانا و بسپۆرێن عه‌رب لدۆر زمان و كه‌لتوور و لایه‌نێ په‌روه‌رده‌یی و فێركرنێ ل وه‌لاتێن وان ب پێداچۆنه‌ك ب وان گۆتن و چاڤپێكه‌تنێن ژ ئالیێ بسپۆر و شه‌هره‌زایێن ده‌روونزانیێ و گه‌شه‌یا ده‌روونی ل كوردستانێ ژی هاتیه پشتڕاستكرن، وه‌كهه‌ڤ دبینین و بۆ لایه‌نێ سایكۆلۆژیێ په‌روه‌رده‌یی و فێركرنێ ل هه‌رێما مه ژی ب تشته‌ك فه‌ر و گرنگ دزانین [4].
هه‌ر د وێ كۆنفرانسێ یا وه‌لاتێن عه‌ره‌بی و لدۆر كاریگه‌ری و رۆلێ زمانی و فێربوونێ، و نه‌خاسمه ل په‌یمانگه‌ه و زانینگه‌هاندا، و هه‌روه‌سا ل گه‌له‌ك جهێن دیتر دا بسپۆرێن ئه‌كادیمی یێن عه‌ره‌ب داخواز و پێداگریێ ل زمانێ خۆ دكه‌ن، چونكی زمانێ ده‌یكێ بۆ فێركرنێ، و هه‌تا كۆ گه‌له‌ك كارێن دیتر گرنگه. هه‌تا كۆ ئه‌كادیمیه‌ك دیتر بناڤێ (خه‌وله ئه‌حمه‌د یه‌حیا ) وه‌سا دبینت پێدڤیه ده‌مێ راپرسی ( استبیان ) بۆ مه‌به‌ستا ڤه‌كۆلینێن زانستی لسه‌ر سه‌مپل و هنده‌ك كه‌سان دهێنه به‌لاڤكرن، ئه‌و راپرسی ب وی زمانی بیت كۆ زمانێ ده‌یكێ یه بۆ وان كه‌سان [3].
به‌رۆڤاژی ڤێ ئێكێ ئه‌نجامێن وێ ڤه‌كولینێ دێ جهێ گومانێ بن و ب ئه‌نجامه‌ك زانستی ناهێنه هژمارتن. باشه پا ئه‌گه‌ر راپرسیه‌ك ب زمانێ ده‌یكێ بیت یان نه‌بیت د زانستێ و خواندنا بلند و ڤه‌كولینێن زانستی هند گرنگ و مه‌ترسیداربیت، و باشه ئه‌گه‌ر ئه‌كادیمیێن خه‌لكێ هند لدویڤ پویته پێدان ب زمانێ خۆ و بلندكرنا ئاستێ زانستی و بهایێن نیشتیمانی د وه‌لاتێن خۆ، هند خه‌مخورێ زمانێ نه‌ته‌وه‌كی بن تنێ دوو جار هندی كوردانه، ئایا كێ ئه‌و پرسیاره كرییه كا بۆچی ئه‌م وه‌سا نینین و بێگانه په‌رستی هند لسه‌ر مه زاله، هنده‌ك ژ مه بچاڤه‌ك كێم ته‌ماشه‌ی زمان و كه‌لتوورێ خۆ دكه‌ن، و به‌لكۆ هه‌بت شه‌رمێ ژی ژ ڤێ چه‌ندێ دكه‌ت، ڤێجا ژبلی هندێ هنده‌ك نزانن و شانازیێ بخۆ ڤه دبه‌ن؟ به‌لكۆ ژه هه‌ستكرن ب گۆنه‌هباریێ ده‌سته‌ك د ڤێ هزرێدا هه‌بت، ئه‌و گۆنه‌هبارییا بسپۆرێن ده‌روونی ب ئێك ژ ئه‌گه‌رێن نساخی و تێكچۆنێن ده‌روونی دزانن، و یان ژی دوور نینه به‌شه‌ك بیت ژ پیسبوونا سایكۆلۆژییا لنك هنده‌كا هه‌ی و ب چاڤه‌ك و كه‌رب و كینه‌ك ژ نه‌ته‌وه و زمان و كه‌لتوور و فه‌رهه‌نگێ خوه بیت، یان لادانه‌ك بیت ژ بنه‌ما و یاسا و بهایێن مرۆڤی و جڤاكی [5: 108]، یان هه‌ر هۆكاره‌ك بیت، و ئه‌و ئه‌گه‌ر نابت ببته جهێ زیانه‌كا مه‌زن ل به‌رژه‌وه‌ندی و ئارمانجێن په‌روه‌رده‌یی و نه‌ته‌وه‌یی ل كوردستانێ.
لده‌مه‌كێ زمانێ كوردی ئه‌و زمانه یێ نێزیكی پێنج هزار سالان ئێك ژ شاهكارێن وێژه‌یی و زانستی و فه‌لسه‌فی و جڤاكی ئابووری و ئاینی و سایكۆلۆژی پێ هاتیه نڤێسین، ژبلی كۆ بیه بناغێ ره‌سه‌نێ زمانێن دیترێن وه‌كی پارسی، و … هتد،دناڤ زمانێن رۆسی و ئینگلیزی و ئه‌لمانی و … هتد، ب سه‌دان وشه‌یێن وێ دهێنه دیتن، و ب پشتگرێدان ب گه‌له‌ك ژێداران بنیاتێ ئاینێن وه‌كی جۆهیاتی و مه‌سیحیه‌ت، و فه‌لسه‌فێن یه‌ونان و ئه‌لمان و رۆژ ئاڤایی ژ ڤی زمانی و ڤێ په‌رتووكێ دهێن. ل هه‌رێما كوردستانێ شونیكا و پشتی چه‌ند هزار سالان شونیكا سه‌رۆكێ بۆردێ پزیشكی ل كوردستانێ رژداتییا خوه لسه‌ر هندێ نیشاندده‌ت كا چه‌وا دبت نۆژداره‌كێ كورد زمانێ نه‌خۆشێ خوه نه‌زانیت، و لسه‌ر ڤێ باوه‌رێ داخوازێ دكه‌ت پێدڤییه زاراوه‌یێن پزیشكی ب زمانێ كوردی ببنه پشكه‌ك ژ پرۆگرامێ خواندنێ ل كۆلیژ و زانینگه‌ه و بسپۆریێن پزیشكیدا و ل كوردستانێ پویته پێبێته‌دان [ 6]. ئه‌ڤه لده‌مه‌كییه قوتابیێن مه یێن بینه تاقیگه‌هێن جه‌ڕباندنا سیسته‌م و زمانێن بیانی، و نه‌چار دئێته‌كرن بزمانێن دیتر بخوینن، به‌لێ ئه‌ڤه ژی لده‌مه‌كییه هه‌ر ل ڤان زانینگه‌هان پشكێن فێركرنا وان زمانا یێن هه‌ین، ڤێجا جهێ پرسیار و حێبه‌تیبوونێیه ئه‌ڤه بۆچی و ئه‌و بۆچی؟!
فه‌ره ئه‌م ژی پرسیارێ ژ خۆ بكه‌ین هه‌تا كه‌نگی دێ د تایا بێگانه په‌رستیێ دا سوژین، كۆ د چه‌رخێ بیست و ئێكێ ژی هێشتان خواندنا بلند ل كوردستانێ د ئاگرێ ب ئینگلیزی و توركی و پارسی و عه‌ره‌بیكرنێ دا د كه‌لیت، و هه‌می ئه‌وا زانایێن خه‌لكێ گازندا ژێ دكه‌ن، ب زێده‌هیڤه لنك كوردستانیان دهێته دیتن؟ ئایا ئه‌ڤێ چه‌ندێ ئاستێ نامۆبوونێ ( اغتراب یان alientation)، یاكو بسپۆرێن سایكۆلۆژی و فه‌یله‌سۆف ل كوردستان و جیهانێ ب دیارده‌كا تایبه‌ت ب مرۆڤان دبینن و ب بابه‌ته‌ك ئالۆز دناسینن [8]، لنك تاكێ كوردی ل جیهانێ ئه‌و ژی وه‌ك گه‌له‌كان گه‌هاندیه چ قوناغه‌كێ ؟؟!! ئه‌ڤه و ژبلی ب ئه‌زموونا خوه وه‌ك ئه‌كادیمییه‌ك ل زانینگه‌هێن هه‌رێمێ بۆ چه‌نده‌ها سالان راسته‌وخۆ ئاگه‌هداری گله‌یی و گازنده‌یێن وان قوتابیانه یێن هه‌وار دكه‌ن “بۆچی پشتی 12 سالان ژ خواندنا ب زمانێ كوردی” ل سه‌ره‌تایی و بنه‌ره‌ت و ئاماده‌یێ، ل زانینگه‌هێ تووشی ڤی چیایێ مه‌زنێ ئاسته‌نگ دبن؟ تاوانا وان چیه؟ ئه‌ڤ گازنده نه تنێ مه ژ ده‌ڤێ قوتابیان، به‌لكۆ ژ ده‌یباب، مامۆستا، رێڤه‌به‌ر، و هه‌تاكۆ سه‌رپه‌رشتێن په‌روه‌رده‌یی و كه‌س و لایه‌نێن جۆدا ژی هاتیه بهیستن. ئایا هه‌كه‌ر وه‌ك هنده‌ك بسپۆر و شه‌هره‌زایێن زانستی و په‌روه‌رده‌یی، و ژ وان ژی سه‌رپه‌رشتێن په‌روه‌رده‌یی دبینن لاوازییا ئاستێ قوتابیێن ده‌رچۆیی ل زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هێن كوردستانێ بۆ ڤی لایه‌نێ گرنگ و جیاوازییا زمانێ فێركرنێ ل وێ قۆناغێ و قۆناغێن پێشی هنگی نینن؟[7].
باشه بۆچی ل شوینا هندێ ڤه‌كۆلینێن زانستی ناهێنه‌كرن تا بهێته زانین كا ئاراسته‌یا قوتابی و خوه‌نده‌كاران ل زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هان لدۆر زمانێ فێركرنێ ل هه‌می بسپۆرییا ژبلی زمانان چیه و چه‌ند ئه‌و پێڕازینه و باوه‌رێن وان چینه و چه‌ند و د چ ئاسته‌كیدانه لدۆر بكوردیكرنا پرۆگرامێ خواندنێ ل هه‌می پشك و كۆلیژان ژ بلی بسپۆریێن فێربوونا زمانێن دیتر، وه‌ك عه‌ره‌بی، ئینگلیزی، توركی، فارسی، فره‌نسی، …هتد؟ ئایا دڤیا ئه‌م كه‌نگی بگه‌هینه وێ راستیێ و باوه‌رێ، وه‌كی خه‌لكا دیتر خه‌مێ ژ زمان، و ئاخ، و به‌رژه‌وه‌ندی و جڤاكا خوه بخۆین و بزانین ده‌رچۆیێن زانینگه‌ه و په‌یمانگه‌هێن مه دێ سۆبه‌هی ل نیشتمانه‌كێ بناڤێ كوردستانێ و ل فه‌رمانگه‌هێن كو زۆربه‌یا سه‌ردانكه‌رێن وان دێ خه‌لكه‌ك بن تنێ ب زمانێ كوردی دئاخڤن و تێدگه‌هن، نه‌ك تورك و فارس و عه‌ره‌ب و … هتد، یا ئینگلیزی بن؟
ژێده‌ر :
[1] عمر الَاسعد (1988): الجامعات العربية حتي العام 2000 م. ( الواقع و التصورات المستقبلية)، مجلة اتحاد الجامعات العربية، عدد متخصص ( 2 )، 325 – 350.
[2] موسي عبدالخالق جبريل (1984): تقدير الذات و التكليف المدرسي لدي الطلاب الذكور، المجلة العربية للبحوث التعليم العالي، العدد ( 1 )، 117 – 124، دمشق.
[3] خوله احمد يحيي (2000): الاضطرابات السلوكية و الانفعالية، ط. 1، دار الفكر، عمان.
[4] زاهد سامي محمد الجقسي (2017): ساخله‌ميا ده‌روونی و جڤاك، چاڤپێكه‌فتن، ته‌له‌فزیۆنا وار، به‌رنامێ كۆ ره‌نگ،( 11 / 11 / 2017 ).
[5] نزار عصمت علی (ب.س.): ساخله‌مییا ده‌روونی، چاپخانا كوردستان، زاخۆ، هه‌رێما كوردستانێ، 145ب.
[6] سه‌رۆكی بۆردی پزیشكی كوردستان(2018): به‌رنامه‌ی نۆرین/پزیشكی، رووداو تیڤی(RUDAW tv)، له (21/2/2018)، 4 ئێواره.
[7] محی الدین نورالدین حسن (2018): چاڤپێكه‌فتن دگه‌ل هژماره‌ك ژ سه‌رپه‌رشتیارێن په‌روه‌رده‌یی ل رێڤه‌براتییا په‌روه‌ردا زاخۆ لدۆر ئاریشه‌یێن پرۆسێسا په‌روه‌رده‌یی ل ده‌ڤه‌رێ، لده‌مژمێر 9-12 سپێدێ ل (16/12/2018).
[8] د. جاجان جمعة محمد (2013): الاغتراب في الفلسفة و علم النفس، مجلة هيزل، العدد 26، 158-166.
