ڕەوشا سیاسی و لەشکەری و ئاینی یا کوردستانێ ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییان

عبداللە سەگڤان / قۆتابییێ ماستەرێ / پشکا مێژوو زانکۆیا زاخۆ

ڤەکۆلین ل سەر مێژوویا کوردان یا کەڤن ، تایبەت ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییان ، گرنگییەکا تایبەت هەیە، ژبەرکو د ئەڤی ماوەیدا کوردستان ژ روویی سیاسی و لەشکەری و ئاینیڤە ، خودان سالوخەتێن خو یین تایبەت بون. ژبەر کو ژ روویی سیاسیڤە تا رادەیەکێ سەربەخو بویە، هەروەسان ژ روویی لەشکەریڤە ، کوردستان بویە مەیدانا شەرێن ئەشکانییان و رومانیان . و ئەڤ شەر و هەڤرکییە چەندین دەرئەنجام ل پاش خو را هێلاتێن وەک دابەشکرن و پارچەکرنا کوردستانێ. هەروەسان ژ روویی ئاینیڤە ڕەوشا کوردستانێ دیاردبیت  کو خەلکێ کوردستانێ ل دەستپێکێ پەرەستنا دیاردێن سروشتی کرییە، پاشان  ل گەل دەرکەڤتن و بەلاڤبونا ئاینیی جوهی و مەسیحی ، زەرەدەشتی …هتد.  خەلکێ کوردستانێ پەرەستنا ئەوان کرییە.

ئارمانج ژ ئەنجامدانا ڤەکولینێ ، گەهشتن و دیارکرنا ڕەوشا کوردستانێ ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییان بو. لەورا مە هەولدایە ئەم بگەهێن ئەوێ چەندێ ڕەوشا کوردستانێ ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییان دیاربکەین.

ب شێوەک گشتی ئەگەر ئەم باس ل دەولەتا ئەشکانی بکەین دیاردبت کو دەرکەفتنا ئەشکانییان وەک دەولەتەک سەربەخو دزڤریت بو سەردەمێ سلوقیان ( 311 پ.ز ) ، کو دئەڤی ماوەیدا دەولەتا سلوقی  د شەر و هەڤرکیێدا بو دگەل بەتالیسا ل مسرێ، ئەڤ چەندە بو ئەگەر کو دەولەتا سلوقی ڕابیت ب ڤەگوهاستنا پایتەختی  ژ باژێرێ سلوقیە ل عێراقێ بو باژێرێ ئەنتاکیا ل سوریێ، ب ڤێ ڤەگوهاستنێ کارتێکرنەک مەزن ل سەر دەولەتا سلوقی کر و ئەڤ چەندە بو ئەگەر هەرێمێن روژهەلات دژی دەولەتا سلوقی شورەشێ بەرپابکەن ، کو  د ئەڤی ماوەیدا ئێکەم شورەش  ژ لایی هەرێما( بەخت )بو، کو ب سەرکردایەتیا شاهێ ئەوان بناڤێ ( دیودوتێ دووێ 256-235 پ . ز )، ل سالا ( 250 پ.ز) سەربەخویا خو ڕاگەهاند. ئەڤ چەندە بو ڕێکخوشکەرەک کو هەرێمێن دی  ل دژی دەولەتا سلوقی شورەشێ بەرپابکەن .( النوري ، 2017 ، 23-24 پ.ز).

ب ڤێ چەندێ ئەشکانییان شورەش دژی سلوقیا بەرپاکر دناڤبەرا سالا ( 250 – 247پ.ز ) بوو، ب سەرکرداتیا( ئەرشاقی )و برایێ وی  (  تریداتس )  و ئەڤ شەرێن هەنێ ل سەر هەرێمێن ڕوژهەلات بەردەوام بوو. لێ بەلێ سلوقسیێ دووێ هەولدا ب سەر ئەشکانیان سەربکەڤیت ، بەلێ سەرکەفتی نەبوو، ژبەر پەیدابوونا شورەشەکێ ل ئەنتاکیا. دەما کو ئەرشاق هاتی کوشتن ، برایێ وی تریداتس  شیا بەردەوامی ب شەری بدەت دژی سلوقیان ، و دەستهەلاتداری سلوقیان ژ وێ هەرێمێ دەربکەت. ژ خوراسانێ تا بەشێ باشورێ ڕوژهەلاتێ ( دەریاقەزوین ) رزگاربکەت .  پاشان شیا هەرێمێن دن ژی ژ دەستێ سلوقیان دەربێخیت. دەولەتا ئەشکانی ل سەردەستێ تریداتسی گەلەک ب هێز و بەرفرەهبوو و دەستهەلاتا وی بەرەڤ ڕۆژئاڤا چۆ هەروەسا پایتەختێ دەولەتا خو بەرەڤ  باژێرێ ئەعريقان ڤە بر کو ب ناڤێ ( هیکاتۆمبیلوس )  ناڤکربوو.  دگەل ڤێ چەندێ ئەشکانیان باژێرێ ئەکبەتانا کەڤن ب کارئینات کو  پشتی وێ  باژێرێ تەیسەفون بکارئینات، ئەڤ چەندە دەربرینە ژ بەرفرەهبون ب هێز بونا دەولەتا ئەشکانی ل سەردەمی تریداتسی کۆ بو ماوێ بیستوحەفت سالان دەستهەلاتکر.( باقر ، 2022 ،/2 659 – 660).

دەولەتا ئەشکانی دهێت هەژمارتن ئێک ژ بهێزترین و بەرفرەهترین دەولەتا فارس کو پشتی دەولەتا ئەخمینی،  ژبەرکو سنورێن وێ گەلەک بەرفرەهبوون هەموو عێراق ( وەلاتێ ئاشور، بابل ، باشورێ بەسرە ) ژی گرت. دەولەتا ئەشکانی نێزیکی ( 470 ) سالان  دەستهەلات کر و نێزیک (360 ) شاهان دەستهەلات لێ کرییە، ل سالا (224 ز) ژ لایی ئەردەشێرێ کورێ بابک دوماهیک ب دەستهەلاتا وان ئینات.  د ئەڤی ماوەیدا  سەردەمەکێ نوی ل ئیرانێ دەستپێکر ، کو د مێژوویێدا ب سەردەمێ ساسانییان هات ناسکرن. و ئەگەرێ ژناڤچوونا دەولەتا ئەشکانی بەرفرەهبوونا سنورێن وێ و هاتنا شاهێن لاواز و پەیدابوونا شورەشان دژی دەولەتا ئەشکانیان بوونە ئەگەرێ لاوازبوون و ژناڤچوونا دەولەتا ئەشکانی.( عبدالواحد ، 2023 ،133).

پشتی ژ ناڤبرنا دەولەتا سلوقی و دامەزراندنا دەولەتا ئەشکانی ، بەشەک مەزن ژ باژێرێن باکورێ مسوپوتامیا بوون بەشەک ژ سنورێن دەولەتا ئەشکانی، ئەڤ چەندە بۆ ئەگەرێ پەیدابوونا نیمچە سەربەخویەکێ بو وان هەرێمێن ل ژێر دەستهەلاتا دەولەتا ئەشکانی، ژبەرکو وەک دهێتە زانین دەولەتا ئەشکانی تا ڕادەیەکێ  دەولەتەکا ڤەکری بو ژ لایێ ئاینی و کارگێری و نەتەوەیی. ژبەر ڤێ چەندێ هەرێمن باکوورێ میزوپوتامیا نیمچە سەربەخویا خوە بدەستخستن . دڤی ماوەیدا هەرێما کۆردوئینی ل کوردستانا باکوور، و ئەدیابین ژی  ل کوردستانا باشور ، دوو ژ وان هەرێمان بون کو تارادەیەکی نیمچە سەربەخووبون ، ئەڤ چەندە ژی دزڤریت بو هەبوونا دەولەتا ئەشکانی، کو ئەڤ هەرێمە ل دەستپێکێ گرێدای دەستهەلاتا ئەشکانییان بوویە . لێ بەلی ل دوماهیکێ ئەڤ هەرێمە بویە جهێ شەر و هەڤرکیی دناڤبەرا دەولەتا ئەشکانی و دەولەتا ڕومانی. ب شێوەک گشتی رەوشا کوردستانێ ل سەردەمێ ئەشکانیان بویە جهێ شەر و هەفرکیا ن دگەل ڕومانیان.

ڕەوشا سیاسی و لەشکەری و ئاینی یا کوردستانێ ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییان (فورثی)

هەرێما کوردوئینی:  

پشتی دەستهەلات کەتی دەستێ دەولەتا ئەشکانیدا ، شێوازێ دەستهەلاتداریا وێ جودابوویە ژ دەستهەلاتا سلوقیان . ئەڤ چەندە پتر دیاردبیت ل سەر دەمێ ئەشکانیان کو دەستهەلاتا وێ یا کارگێری ل سەر هەرێمان هاتبو دابەشکرن. ئەڤ هەرێمە ژ لایی شاهێن وان هەرێمان بخو ڤە هاتبو پرێڤەبرن.تایبەتی دەڤەرێن سەر سنورێ ئەمبراتوریەتا ئەشکانی و روما ل باکورێ مێسوپوتامیایێ بوون.کو ڤان هەێمان تا رادەیەکی سەربەخویا خو وەرگرتبو ، بەروڤاژی ئەرمینا کو د رەوشەک تایبەت دابو .(احمد ، 1990، 120).

هەروەسان شێوازێ دەستهەلاتا رێڤەبرنا هەرێما کوردوئینی کەتبوو ژێر کارتێکرنا یاساین رومانی و ئاینێ مەسیحی، کو هەمان شێوە میرگەها ( اورفا ، جزیری هاترا )، بومە دیار دبیت کۆ پشتی هەرێما کوردوئینی کەتییە ژێر دەستهەلاتا روما پتر کارتێکرن ل سەر هەبوویە، ژبەرکو بەری هاتنا ئەشکانییان و رومانیان ئەڤ دەڤەرە کەفتبوو ژێر دەستێ ئەسکەندەرێ مەقدونی (356 – 323 پ.ز. ) و پاشان سلوقیان، لێ دیاربوو کو کارتێکرنا روما پتر دەستهەلات لسەر فێ دەڤەرێ هەبویە.(احمد ، 2005، 3/ 84).

  لێ بەلێ ل دوماهیکا چەرخێ دووێ و دەستپێکا چەرخێ ئێکێ پێش زاینی ئاسیا بچووک و ئەرمینیا و کوردستان بوو سەنتەرێ هەڤرکیێ دناڤبەرا دەولەتا ئەشکانی و رومانی دا، ئەڤێ چەندێ ژی رێک لبەر دەرکەفتنا هێزێن نوی ل دەڤەرێ ڤەکر. (احمد ، 1990، 120 ). ئەڤ شەر و هەڤرکییە بو ئەگەرێ گەهاندنا زیانەک  مەزن ل دەڤەرێ، هەروەسان بو ئەگەرێ پەیدابوونا نەئارامیی و وێرانکارییەک بەردەوام ل دەڤەرێ تایبەت خەلکێ هەرێما کوردوئین، لێ بەلێ بەری گە‌هشتنا سوپایێ رومی بو باژێرێ ( دیاربەکر ) ل هەرێما کوردوئینی، شاهێ ئەرمەن تێکرانی شاهـ ( زاربیون) د گەل مال و زاروکێن وی دکوشیت ب بهانەیا وێ چەندێ کو شاهێ کوردوئینی هەڤپەیمانی دگەل روما کریە دژی ئەرمەنان ، پشتی کوشتنا شاهێ کوردوئینی شاهێ ئەرمەن میافارقین وەک پایتەخت دەستنیشانکر و گوتنێ تیکرانوکرتا . (البراواری، 2021، 102 ).

هەرێما حدیاب  (ئەدیابین):

هەرێما ئەدیابین ئێک ژوان هەرێمان بوو  پشتی هاتنا دەولەتا ئەشکانی بو سەردەستهەلاتێ و تا رادەیەک مەزن سەربەخویا خو  بدەست ئێخستبون ، هەرێما ئەدیابین کو د ژێدەرێن مێژووی دا ب چەند ناڤ و شێوازان هاتییە ژ لایێ مللەتێن دەڤەرێ، ژ وان ژی ئەشکانیان و میدیان دگوتێ حدیاب ( ئەدیابین ) یان ژی ( ئەواتوریا ) کو ئەڤ ناڤە بوو دەڤەرێن ژێر دەستهەلاتا ئاشوریان دهاتن گوتن. هەروەسا ژێدەرێن عەرەبی ژی  بناڤێ ( حزە ) داینە ناسکرن. دبیت ئەڤ ناڤە کورتیا ڕامانا ( حدیاب ) بیت. ( حسین ، 2012 ، 32 ). هەردیسان بووچوونەک دی دبێژت کو ناڤێ ئەدیابین ناڤەک ئارامییە. کو د ژێدەرێن کلاسیکدا ب رامانا ئەدیابین دهێت. بەلکو دبیت ژ هەرێما زابین هاتبیت. لێ بەلێ دبیت ناڤێ حدیابین ژ کورتکریا ناڤێ حزە هاتبیت و پاشان بویە حدیاب. هەروەسا سنورێ هەرێما ئەدیابین ل نیڤا دووێ ژ چەرخێ دووێ بەری زاینی دناڤبەرا ژیری و ژووریا زابین دابوو، لێ بەلێ دەستهەلاتا هەرێما ئەدیابین ل هزارا ئێکێ زاینی گەلە کە بەرفرەهێون و کارتێکرنا بەرفرەهبونا وێ گەهێشت نسێبین و ماردینێ ل هەرێما کوردوئینی ( البرواری، 2021 ،104 -105). هەروەسان هەرێما ئەدیابین بویە جهێ شەر و هەفرکی دناڤبەرا ئەشکانیان و  ئەرمەنیان ، ئەڤ چەندە ژی کارتیکرنەکا مەزن ل سەر خەلکێ هەرێما ئەدیابین کر، کو بو ماوێ دەهـ سالان ئەرمەنیان حوکوم ل هەرێما ئەدیابینکر سەردەمێ تێکرانێ ئەرەمەنی، بەلێ پشتی ڕیکەڤتنا ئەشکانیان و روما جارەکا دی شیان ئەرمەنیان ژ ڤێ هەرێمێ دەربێخن .( حسین ، 2012 ، 33 ).

  ژ گرنگترین باژێرن ڤێ هەرێمێ باژێرێ ئەربیل بویە، کو سەنتەرێ دەستهەلاتا وێ بو.  بەلێ زبێر بیلال د پەرتوکا خودا دبێژت  ناڤێ شاهێن ڤێ هەرێمی ناهێن زانین تنێ  مێژونڤیسەک جوهی بناڤێ ( یوسیفوس ) ناڤێ ئێک ژ شاهێن ڤێ هەرێمێ دهینت بناڤێ  ( ایزاد ) ، دبێژیت دەستهەلاتا ڤی شاهی دزڤرت بو چەرخێ ئێکێ زاینی .و شاهێ ئەشکانییان ئەرتەبانێ سیێ هەرێما ئەدیابین ئێخسێت ژێر دەستێ خو و ئەو کر دەستهەلاتدارێ فێ هەرێمێ.(اسماعیل ، 1971،  98-99). لێ بەلێ دهێت زانین ئێکەم شاهێ هەرێما ئەدیابین بناڤێ ( مونابازوس ) ڤی شاهی ژیانا هەڤژینیی دگەل خوشکا خو ئەوا بناڤێ ( هێلانە ) ، پشتی ژیانا هەڤژینی زاروکەک بناڤێ ( ایزاد سیی  36-60ز) دهینت دونیایی، پاشان ژ لایی بابێ وی ڤە ایزاد دگەل دەیکا وی دهێت هنارتن بو باژێرێ کراکس پایتەختیێ  شاهنشینا میسان و ل دوماهیکێ ب رێکا بازرگانێن جوهیان بونە جوهی.(البرواری، 2021، 104-105).

  ب شێوەک گشتی پشتی تێکچوونا ناڤخویا دەولەتا ئەشکانی و دەرکەفتنا هوزێن ئاسیا وی ل خوراسانی ، نەچاربوو خو ژ ڤان دەڤەران  ڤەکێشیت و بەر ب شەرێ هوزێن ئاسیاویڤە بچیت،  د ڤی  ماوەیدا شاهێ هەرێما ئەدیابین بەشداری ئەڤان هەوێن لەشکەر نەبوو، ئەڤ چەندە ژی بوو ئەگەرێ تورەبونا شاهێ ئەشکانی ، ل دەمێ زڤرینا خودا جارەکا دی هەرێما ئەدیابین داگیرکر ، پاشان ژ لایی روما ڤە هات داگیرکرن ل سالا (196ز )، لەورا هەرێما ئەدیابین بو بەشەک ژ شەر و هەڤرکیێن دەولەتا رومانی. پشتی ماوەیەکێ و دەرکەڤتنا دەولەتا ساسانی شیا دوماهیکێ ب دەولەتا ئەشکانیان بینیت . ب ڤی شێوەی بو مە دیاربوو هەرێما ئەدیابین بوویە جهێ شەر و هەڤرکیێن روما و ئەشکانیان و ئەرمەنیان ، ژبەر ڤێ چەندێ ل دەستپێکێ پەیوەندیێن هەرێما ئەدیابین ل گەل شاهێن ئەشکانی خوش بوو پاشان پەیوەندیێن وان تێکچوونە، ئەڤ چەندە ژی بوویە ئەگەرێ دەرکەفتنا هێزێن نوی ل دەڤەرێ و کارتێکرنەکا راستەوخو ل سەر لاوابوونا هەرێما ئەدیابین هەبون.

پەیوەندین هەرێما کوردوئینی و هەرێما  ئەدیابین:

پەیدابونا هەڤرکیین ناڤخۆ دناڤبەرا مللەت و هەرێمێن کوردستانێ دا، کارتێکرنەکا راستەوخو ل سەر لاوازبوونا پێگەهێ وان کریە ل دەڤەرێ ، ئەڤ شەر و هەڤرکیێن ناڤخۆ بویە  هوکارەک  سەرەکی ل سەر دابەشبونا ڤان هەرێمان ، هەروەسان کارتێکرنا شەرێن ناڤخوی  کارتێکرنەکا مەزنتر هەیە ژ هێرشێن بیانیا بو سەر دەڤەرێ. ژبەر ڤێ چەندێ هەرێما کوردوئینی و هەرێما ئەدیابین ژی بێ بەش نەبوونە ل سەر ئەڤان شەر و هەڤرکیێن ناڤخۆ. ئەڤ چەندە پتر بو مە  دیاردبیت ژ وان روودانێن پەیدابووین دناڤبەرا واندا و ئەڤ شەر و هەڤرکیە پتر د بەرژەوندیا هێزێن بیانی دابوون بو نموونە. سوپایێ  ئەشکانیا ب هاریکاریا ئەدیباین هێرشی دەڤەرێن باکورێ میسوپوتامیاکرینە. باژێرێ تیگرانوکرتا داگیرکرینە و شیان ئەرمەنیا نەچاربکەن خو ژ باژێری ڤەکێشن ، باژێرێ تێگرانوکرتا وەک بەری نها ژی مە ئاماژە پێ دابوو کو شاهێ ئەرمەن تێگران هێرشی میافارقینێ کربو و ناڤێ وێ گوهارتبوو بو تێگرانوکرتا. لێ د ڤی ماوەیدا دناڤبەرا ئەشکانی و رومانیاندا هەڤپەیمانییەک هاتە گرێدان  . ( البروای ، 2021 ، 103 ).

 هەروەسان ئێک  ژ رودانێن دی پتر بو مە دیاردبت ل سەر پەیوەندیێن هەرێما ئەدیابین و کوردوئینی . کو ئەو ژی مێژونفیسی سریانی  مشیحا زخا د پەرتووکا خودا ئەوا بناڤێ ( کرونوجیا اربیل )، باس ل سەرهلدانا هەرێما کوردوئینی کریە ل چیایێ قردو ( جبل قردو ).ل  دژی ئەشکانیا و هەرێما ئەدیابین. دڤی ماوەیدا ل سەر داخوازا شاهێ ئەشکانی بیست هزار لەشکەر بو ژناڤبرنا ڤێ سەرهلدانێ  هنارت چیایی قردو، ب سەرکرداتیا کەسەکێ بناڤێ ( رقبخت ) ، پشتی زەحمەتەک مەزن گەهشتێن چیایی قردو ل دەستپێکێ شەرێن بچوک دناڤبەرا وان دا رودان . لێ بەلێ پشتی گەهشتنا سەرکردێ هەرێما کوردوئینی ( کیزو ) کو هێرشکر سەر  ناهالا چیایی و لەشکرێ ئەشکانیا دورپێچکر پشتی رودانا شەری کو بو ماوێ سی روژان ڤەکێشا ل دوماهیکی لەشکەرێ ئەشکانیا گەلەک وەستیان و  ژ بێ خوارنێ ، بو وان دیاربو کو نەشێن سەرکەفتنێ ب دەستخوڤە بینت لەورا بریارا خوڤەکێشانێ ژ شەری دا. ( زخا ،2001 ، 46-47 ).     ئەڤ ڕودانێن مێژووی بەلگەنە ل سەر تێكچونا پەیوەندین وان یان ژی بێژن، بومە دیاربو کو پەیوەندین وان دوژمنکارانەبون.

لایەنێ لەشکەری:

ب شێوەک گشتی ئەگەر ئەم باس ل ڕەوشا کوردستانێ ژ لایێ لەشکەریڤە بکەین ، دێ بومە دیاربیت کوردستان توشی هێرشێن دەرەکی بووینە یان ژی بێژن ژبەر هەڤرکی و ناکوکیێن دەولەتا ئەشکانی و رومانی بوویە ئەگەرێ وێ چەندێ کوردستان ببت جهێ هەڤرکی و شەرێن ئەوان.

ژبەر ڤێ چەندێ  هندەک هوکار هەبوینە،  کو بوینە ئەگەرێ وێ چەندێ کو دەولەتا روما بەرەڤ ڕوژهەلاتیڤە  بئێت و بکەفێت د شەر و هەڤرکیاندا  دگەل دەولەتا ئەشکانی . ژ وان هوکارێن بوینە سەدەمێ تێکچونا پەیوەندی هەردوو لایان  ئەڤ چەندە بو پشتی تێکچونا رەوشا ناڤخویا روما کو مژیلی شەرێن ناڤخویی بون ، پاشای ئەرمنستان و پونتس ل ئاسیا بچوک ، دژی روما راپەرینکرن  و هەولدان تا یونانێ بێخن ژێر دەستهەلاتا خو . (پناە ، 2015 ، 47). بویە ئەنجومەنێ سەناتی روما بریاردا ب دانانا لۆکیوس سولا . بو راگرتنا  بەرفرەهبونا  دەستهەلاتا میتریداتسێ شەشێ پاشای پونتوس  ( الشامی ،2015، 33). سوپایی روما ب سەرکرداتیا سوللا ل سالا ( 92 پ.ز )بەرەڤ فوراتێ هات بو  وێ چەندێ شەری دگەل ئەرمینیا بکەت ل سەردەمێ پاشاهێ تەغرانيس  ، کو پەیمان دگەل پاشایی هەرێمێن دەریای گرێدابو. دڤی ماوەیدا پاشاهێ ئەشکانی مەتریداتس وەفدەک هنارت بو گرێدانا پەیمانێ دناڤبەرا واندا ، بەلێ ئەڤ وەفدە هات دەرێخستن ژ لایی سوللا ڤە. ئەڤ چەندە ژی بو ئەگەر پاشاهێ ئەشکانی دگەل پاشاهێ ئەرمەنی و پاشاهێ دەریا رەش رێکبکەفیت و هێرش بکت سەر سوپای روما و زیانەک مەزن پێ گەهاند و نەچارکر پەیمانێ دگەل ئەشکانیان گرێبدەت . ( باقر ، 2022، 2/ 673). لێ بەلێ پلوتارخ مێژونڤێسێ یونانی دبێژی سوللا بخو حەزا ئاشتی هەبویە دگەل شاهێ ئەشکانی.

پشتی پەیدابونا هندەک گهورینێن ناڤخوی ین هەردوو وەلاتان ، ژوان ژی هاتنا (ئەردووێ ئێکی  55-37 پ.ز ) بۆ سەر دەستهەلاتێ ، هەروەسا هاتنا کراسووس ل سالا (55 پ .ز.) ، وەک دەستهلاتدارێ سوریایی. و بەرفرەهبونا دەستهەلاتا ئەرمینیا ل دەڤەرێ .ئەڤ چەندە بو ئەگەرێ گەرموگوریا شەری دناڤبەرا دوو هێزێن ڕوژهەلات و روژئاڤا دا. ژبەر کو د ئەڤی ماوەیدا ئەرمینیا جارەکا دی دەست ب بەرفرەهکرنا سنورێ دەستهەلاتا خو کر دژی بەرژەوندین روما ل ڕوژهەلاتێ . ئەڤ بەرفرەهبونا دەستهەلاتا تێگرانی ئەرمەن بو دەڤەرێن کوردوئینی و ناڤەراستا ئەنادول و وەلاتێ شامێ تا کەنارێن دەریا ناڤەراست ، ب ڤی رەنگی دیاردبیت کو مەترسی کەتبو سەر بەرژەوەندین روما ل دەڤەرێ ، ژبەر ڤێ چەندێ روما ب ڤی چەندێ رازینەبویە ، لەورا هەولدانکرن ب هەر رەنگەکێ هەبێت سنورەکێ بو فێ بەرڤرەهبونا دەستهەلاتا ئەرمینا دانێت. ( غەفوری ، 2021 ، 160 ) .

بڤێ شێوەی دەستهەلاتا روما ل دەڤەرێ بەرەف بەررفرەهبونێ چوو شیا باژیرێ تێگرانوکێرتا داگیربکەت، ب هاریکاریا شاهێ هەرێما کوردوئینیی ، کو مە ل لاپەرێ بەری نها ژی دا ئاماژە ب کوشتنا زاربینیوسی کر . کو ژ لایی تیگرانی ڤە ب بهانەیا وێ چەندی کو هاریکاریا روماکریە و دژی ئەرمەنا شەرکریە . لەورا دەڤەر ب تەمامی کەت د دەستێ روما دا تایبەت سەردەمێ فەرهادێ دوێ شاهێ دەولەتا ئەشکانی کو پشتی رێکەفتن دگەل روما کر هەرێما کوردوئینی و ئەرمێنیا رادستی روما کرن ( البرواری ، 2021 ، 55). بڤی شێوی کوردستان بوو جهێ شەر و ململانێ دناڤبەرا روما و ئەشکانیان. و کارتێکرنەکا راستەخو ل سەر خەلکێ هەرێما کوردئینی کر . تایبەت پشتی  هاتنا (ئەردوێ ئێکێ 55-37 پ.ز) بو سەر دەستهەلاتێ . پەیوەندین ئەشکانیان و روما تێکچون. روما بەردەوام بهانە دگرتن بو هندێ شەرعیەتەکێ بدەت خو هێرشی ئەشکانیان بکەت. ئەو بی ل باژێرێ حەرانێ شەر دناڤبەرا هەردو دەولەتاندا ڕویدا ل سالا ( 53 پ.ز) دوماهیکێ ئەشکانی ب سەرکەڤتن و سەرکردی ڕوما کراسوس هاتە کوشتن. ب ڤێ سەرکەفتنێ جارەکا دی سنورین دەولەتا ئەشکانی زڤرین هەمان سنور ین کو ل سەردەمێ دەولەتا ئەخمینی . (الجاف،2008،/1 76 -77(.  ب گوتنا مێژونڤیسێن روما ، ل دوماهیکا شەرێ حەران 20 هزار سەربازین رومی و 10 هزار سەرباز ب دیل هاتن گرتن. بەرامبەر وێ چەندێ ژمارا لەشکەرێ فارسان ژ هزار کەسان دەربازنەبون. لێ   دبیت  زیادەروی د هژمارا لەشکریدا هاتییە کرن. لێ بەلێ ئەڤ شەر و هەڤرکیییە دناڤبەرا هەردوو دەولەتان ل سەر ئاخا کوردستانێ ب دوماهیک نەهاتن، بەلکو هەفرکیی توندتربو، ژبەرکو ئەڤ سەرکەفتنا دەولەتا ئەشکانی بو ئەگەرێ پەیدابونا مەترسیی ل سەر بەرژەوندین روما ل دەڤەرێ . لەورا هەوین وێ ین لەشکەری بە سەر ڕوژهەلات خورتێر لێهاتن. هەر چەند بو ماوەیەکی ئاشتی دناڤبەرا ئەواندا هەبو، لێ بەلێ درێژ ڤەنەدکێشا.

ئێک ژ هەوێن لەشکەری. پشتی دوماهیک هاتنا ئاشتییێ دناڤبەرا هەردو دەولەتاندا. ل سەردەمێ (تراجان 98-117 پ.ز.)  رابو ب ئەنجامدانا هەوێن لەشکەری ل سەر ڕوژهەلات ل سالا ( 114- 117 پ .ز ). و ئەگەرێ دەستپێکرنا شەری بو حەزا وی بویە  ئەڤ چەندە ژی گرێدای کەساتیا وی بو. لەوران لەشکەرێ روما بێ راوەستان بەرەڤ ڕوژهەلات برێکەفت و ئێکەم هێرشا وی بو سەر ( ئەنتاکیا ) دەستپێکر ل سالا ( 114 پ.ز. )، کو شیا ژ روباری دیجلە دەرباز بێت  و سوپای وی بەرەڤ موسل برێکەفت و شیا ئەوی باژێری داگیربکەت. ب ڤی چەندێ هەرێما ئەدیابین ژی کەت د دەستی ئەمبراتوریەتا روما دا. ب ڤێ چەندێ بومە دیاردبیت کو کوردستان بنگەهێ شەر و هەڤرکیین ئەوان بو. ب ئەڤی رەنگی تراجان شیا دەستهەلاتا روما ل ڕوژهەلات بەفرەهبکەت و باکور و باشورێ میسوپوتامیا بئێخت ژێر دەستهەلاتا خۆ . ( باقر ، 2022 ،2/ 677 ). لێ بەلێ پشتی مرنا تراجانی و هاتنا( هادریان ) بو سەر دەستهەلاتێ ، هەمو دەڤەرێن ئەشکانیان بو زڤراندێن  کو بەری هینگی دەستێخو دانابین سەر وان دەڤەران. ئەڤ چەندە ژی  دزڤریت بو کەساتیا وی ، کو حەز شەرا نەبیت ل گەل هێزێن بیانی. لی بەلێ پشتی هاتنا سەرکردێن ل دویڤدا جارەکا دی شەر و هەڤرکی پەیدابون ڤە هەر ژ هاتنا کاسوس بو  تەیسەفونێ و داگیرکرنا وێ و پاشان هاتنا سەرکردە کراکالا و تا هاتنا مەکرینوس ل سەردەمێ ئەرتەبانێ پێنجێ کو دوماهیک شەر دناڤبەرا هەردوولایەنا دا ل نێزیک نسیبینێ ڕودا کو ئەنجامێ ئەڤی شەری خەلکەک مەزن تێدا هات کوشتن و ل دوماهیکێ ب گرێدانا ئاشتی دوماهیک ب  ئەڤان شەران هات . ( باقر ، 2022 ،2/ 677-678 ).

شەرێن دناڤبەرا دەولەتا ئەشکانیان و رومادا کارتێکرنەکا راستەوخو ل سەر لاوازکرن و دابەشکرنا کوردستانێ کر. ئەڤ چەندە پتر دیاردبیت دەمێ هەرێما ئەدیابین دژی هەرێما کوردوئینی هاریکاریا دەولەتا ئەشکانیان کر و هێرشی هەرێما کوردوئینی کر. هەروەسان هەریما کوردوئینی ژی پشتەڤان و هاریکارێ سەرەکی یی روما دژی ئەرمەنا بو . واتا کوردستان هاتە دابەشکرن.

لایەنێ ئاینی.

هەستێ ڤەشارتی یی مروڤان ، بویە ئەگەر مروڤ رێزێ ل هەمو ئەوان تشتان بگریت ین کو کارتێکرن ل سەر ژیانا مروڤی  هەبێت . بێ کو راستیا ئەوان تشتان بزانێت ، مروڤی باوەری ب ئەوان تشتان ئیناتیە ئەوێن د مێشکێ خودا وێنەکری . ب شێوەیەکێ تایبەت رەفتار دگەل کریە .  ژبەر کو هندەک تشت کرینە  دوست و هندەک ژی کرینە دوژمن. ژبەر ئەڤێ چەندێ جورە ئاینەک پەیدابو . کو تشتەک نەبو ژبلی ئەوێ باوەریا زال د زێهنیەتا مروڤی دا هەبێت . مروڤێن دەستپێکێ خوداوەند مەزنکریە . ژبەرکو باشییەک ڤیایە یان ژی ژ خوداوەندان ترسیایینە . ژبەر ئەڤێ چەندێ هەولدایە خو ژ شەر و ئازارێ بپارێزت ، یان ژی ب مەزناتییا وی سەرسام بویە کو نەشیایە دەربرینێ ژ ئەڤێ چەندێ بکەت .( سلیم، 2014، 150 ).

ژینگەها مروڤی کارتێکرنەک سەرەکی ل سەر هزروبیرون مروڤی هەبویە. ژبەر ئەڤێ چەندێ بومە دیاردبیت ، ژینگەها دەولەتا ئەشکانی تێدا دەربازبویە. سەر دەمەکێ زوربو ژ هەڤرکیا ئاینی و سیاسی. لەوران ئەشکانیان وەکو هەمو مللەتین کەڤن ل ئیرانێ پەرەستنا دیاردێن سروشتی کریە وەک هەیڤ ، روژ و ستێر ، ژبەرکو ڤەکولینێن سەردەم دەربارەی دابو نەریتێن ئاینی  دیاردکەن ، و بوچونا ئەوان کەسان رەد دکەن ین کو دبێژن ئاینی زەردەشتی د روژگارا ئەشکانیاندا  سەرهلدایە . هەروەسان ئەشکانی وەک هەخامەنشییان زەردەشتی نەبون . سەرەرای ئەوێ چەندێ کو ل سەردەمێ دەولەتا  ( ئەخمینی  550 – 331 پ.ز )، پەرەستنا خوداوەند سییانە ( ئەهوورامەزدا ـ میترا ـ ئاناهیتا ) دهاتێن پەرستێن ، دبێت ل سەر دەمێ ئەشکانیان خەلک هوگربێت. ( گریشمن ، 2013، 404 )  .   پشتی هاتێنا ئەسکەندەرێ مەگدونی وبەلاڤبونا شارستانیەتا یونانی ، هندەک خوداوەندێن یونانیان کەتێن دناڤ ئاینێ شاهێن فورثییاندا . ژبەر ئەڤێ چەندێ دڤێت ئاماژە ب وێ یەکێ بدەن کو ئاینێ ئەوان ژی وەکو شارستانییەتا وان تێکەلبویە. دهێت زانین ئاینی کو ب ئەهورا مەزدایڤە گریدایە ، نە د فورمێ خو یی رەسەن دامایە  بەلکو هاتییە دەستکاریکرن ، ژبەرکو ل سەردەمێ پارثیان پەیکەرێن ئەهوورامەزدای ئان ژی دروستکرنا وێنەین وی و ئاڤاکرنا پەرستگەهان . ئەڤ چەندە ژی دژی ئاینی زەرەدەشتی  یی فارسان بویە. ( پیرینا ، 2018  ، 309 ).

رومەن گێرشمەن ، سەبارەت ئەڤێ جەندی دبێژت ، وەکو یونانیان و مەقدونیان ، ئێکەمین پەرستگەهـ پێشکێشی یەزدانێن ئیرانێ هاتین کرن ل بانویا ئەڤی وەلاتی ، ژبلی خوداوەند ئەهوورامەزدا. پەرستگەها چوار پالوی پێشکێشی ئاناهیتا و میترا کرن ، ئەڤ چەندە ژی دیاردبیت ژ ڤەدیتنا ئەوان پاشماوێن ل بەردەنیشاندە هاتین ڤەدیتن . ( گێرشمەن ، 2013 ،405 ).  هەروەسان د ئاینێ ئەشکانیاندا  پەرستێنا باب و باپیران دهاتەکرن . ئەڤ چەندە بەری نها نەهاتبو دیتن.( پیرینا ، 2018 ، 309 ).

هەروەسان زانستێ ئارکیولوجی دوو بابەت بو مە سەلماندیە ئێک : کوردستان ئێکەمین دەڤەرە ب ئاینی دهێت هژمارتێن و دوو : گوندێ چەرمو  ئێکەم  دەڤەر ب  کشتوکالی دهێت ناسکرن. کەواتە کوردستان خودان دوو بەرهەمێن شارستانییەتن ئەوژی ئاین و کشتوکالە. ژبەر ڤێ چەندێ نابێت ڕولێ ئاینی دناڤ مێژوویا مروڤایەتییدا بهێت پشگوهاڤێتن ، ژبەرکو ئاینی رولەکێ گرنگ هەبو ژ جوداکرنا خرابان ژ باشان و دهەمو سەردەمێن مێژوویدا ڕینیشاندەرێ مروڤان بویە. رەوشا کوردستانێ ل سەردەمێ دەولەتا ئەشکانییا و هەبونا هەرێما کوردوئینی و هەرێما ئەدیابین کو گرێدای دەولەتا ئەشکانیان بویە، ژبەر ڤێ چەندێ کارتیکرنا ئاینی ل سەر هەردوو هەرێمان هەبویە ، ژبەرکو ئاینێ وان فرەخوداوەندی بویە ل دەستپێکێ یان ژی بێژن بەری پەیدابونا ئاینی زەرەدەشتییەتی ل ئیرانێ.  ئەڤ فرەخوداوەندیە کارتێکرن ل سەر هەرێما کوردوئینی  و ئەدیابین کریە .  بو نمونە کو ب گوتنا مێژونڤیسی ئەرمەن خوریناتسی دبێژت ل هەرێما کوردوئینی خۆر و مانگ هاتییە پەرەستێن. ( غەفوری، 2021،204 ). ،  پشتی دەرکەڤتنا ئاینی جوهی و بەلاڤبونا وێ ل کوردستانێ تا گەهشتیە ئەوێ رادەی کو هەرێما ئەدیابین ب تەمامی کەتبو بن باندورا ئەڤێ ئاینیڤە،  لێ پشتی دەرکەڤتنا ئاینێ مەسیحی گەهشتن و بەلاڤبونا وێ ل میسوپوتامیا و کوردستانێ ب تایبەتی ، دزڤریت بو ( مارئەدی ) کو قوتابیی پیغەمبەر ( عیسا )ی بوو. ب کارێ بەلاڤکرنا ئاینێ مەسیحیەتێ رابویە ل دەڤەرێن هەرێما کوردوئینی وەک ( روها، نسیبین، ئامید، خارپورت و ئورفا )، ئەڤ چەندە پتر بومە دیاردبیت ژ گوتنا گەروکێ ئیتالی ( مارکو بولو ) دەما دبێژت مللەتێەکێ کوردێ مەسیحی ل چیایی موسل د ئاکنجی نە، ئەگەر ئەم ب هوربینی ل گوتنا ئەڤی گەروکی بنێرن دێ بومە دیاربیت کو ئاینی مەسیحیەتێ ب تەمامی دناڤ کوردان دا بەلاڤبویە تایبەت ژ هەبونا هژمارەک مەزن ژ  پەرستگەهان ل کوردستانێ بەلگەنە ل سەر بەلاڤبونا ئاینێ مەسیحیەتێ ل دەڤەرێ. ( زیباری ، 2012 ، 253-254).

لێ بەلێ ئەم ژبیرنەکین کو کارتێکرنا ئەرمەن و روما ل دەڤەرێ ئەگەرێ سەرەکی یی بەلاڤبونا ئاینێ مەسیحیەتێ بو ل دەڤەرێ ، ژبەرکو ل دەستپێکێ ژی مە ئاماژە ب وێ چەندێ کر ، کو هەرێما کوردوئینی گەلەک ب یاسا و ئاینێ روما داخباربون یان ژی کارتێکرنەکا مەزن ل وان کر بەرامبەر هەرێمن دی . هەروەسان هەرێما ئەدیابین ژی کەت بن کارتێکرنا ئاینی مەسیحیەتێ کو ل سەر ڤێ چەندێ میژونڤیس کریستینسێن د پەرتوکا خودا دبێژت ئەربیل و باژیرێ کەرکوک دهات ناسکرن ب ( کەرخای بیت سلوخ ) ب ڤی چەندێ دیار دبیت کو بنگەهێ مەسیحیان ڕوژهەلاتبو. ( کریستینسێن ،2011 ،44).

هەر چەندە هەرێما کوردوئینی و هەرێما ئەدیابین کو گریدای دەولەتا ئەشکانی بون . کارتێکرنا پەرستنا دیاردێن سروستی ل سەرهەبو، لی بەلێ پشتی دەرکەڤتنا ئاینێ زەرەدەشتی و ل دەڤەرێ تایبەت سەردەمی دەولەتا ساسانی کو گەشەکر ل دەڤەری ، ئەم د شێن بێژن جارەکا دی کوردستان بو جهێ هەڤرکی و بەلافکرنا ئاینی دناڤبەرا ساسانیا  و روما و ئەرمەنان. پاشان چەندین ئاین و هزروبیرێن جودا گەهشتن دەڤەرێ هەر ئێک تارادەیەکێ بەلاڤبون د ناڤ مللەتێ کوردستانێ دا . ل سەردەمێ شاهێ ساسانی شاپورێ ئێکێ ئاینەک نوی دەرکەفت و بەلاڤ بو ئەو ژی ئاینێ  مانی بوو.( کریستێنسێن 2011،236).پشتی راگەهاندنا ئاینی خو ل دەڤەرێ ، بەرەڤ گەلەک دەولەتان ڤە چو و ل دوماهیکێ ئەڤ ئایینە  گەهشت کوردستانی ژ وان ژی هەرێما ئەدیابین و دەڤەرا مێدیا و  دەڤەرا چاییی، ل سالا ( 255 ) بەرەڤ دەڤەرا ( جەزیرێ ) ڤە چوو ، وەک باژێرێ روها ، نسیبین، حەران و موسل ڤە چو بەشەک ژ خەلکێ کوردستانێ باوەری ب ئاینێ مەسیحی ئینات. (زێباری ، 2012،259-206).  هەژییە بێژن کو رەوشا کوردستانێ ژ لایی ئاینی ڤە ، ڤرە ئاینی بویە ب ڤی رەنگی بەرەدەوامبو تا هاتنا ئاینی ئیسلامێ و بەلاڤکرنا وێ ل کوردستانێ ، ژ وێرێ  پێدا خەلکێ کوردستانێ باوەری ب ئاینێ ئیسلامێ ئینات.

لیستا ژێدەران :

ژێدەرێن ب زمانێ کوردی

1. باقر، تەها ، ( 2022)، سەرەتایەك بۆ مێژوی شارستانییە دێرینەکان دولی نیل، فارس ،گریك ،ڕومان ، وەرگێران : عوسمان عزیز عەلاف ـ کەمال نوری مەعروف،چاپخانا تاران ، چاپا دووێ، تاران.
2. پناە، بهنام محمد ،(2015 )، نهێنیەکانی شارستانیەتی رۆمای کون،وەرگێران : رەحمان ئەمیر ،چاپخانا چوارچرا، چاپا دووێ، سلێمانی.
3. زيباری ، محمەد سالح، تا دوماهیکێ، ( 2012 )، مێژوویا کوردستانێ یا کەڤن ، چاپخانا هەوار، دهوک .
4. سەلیم ، ئەحمەد ئەمین ، ) 2014 )، مێژووی کۆنی میسرو عێراق، وەرگێران: فەیسەل خەلیل ، چاپخانا ڕوژهەلات، هەولێر.
5. عبدالواحید، کەلسوومە جەمیل، ( 2023 )، مێژووی کونی ڕوژهەلاتی نزیک عیراق ـ ئیران ـ ولاتی شام ، نفێسینگەها تەفسیر، چاپا چوارێ، هەولێر.
6. غەفوری ، ڕێزان قادر عەبدوللا ئاغا ،( 2021 )، کارۆخیا و کۆرێنی لە سەرەتاوە هەتا سەدەی 5ی زاینی ، چاپخانا تاران، تاران.
7. گیرشمەن ، ڕومەن ، ( 2013 )،مێژووی ئیران لە سەرەتاوە تا هاتنی ئیسلام ، وەرگێران : سەلاحەددین ئاشتی ، چاپخانا تاران ، ئیران.
8. كريستێنسێن، ئارتوور، (2011)،ئێران سەردەمی ساسانییەکان، وەرگێران : سەلاحەددین ئاشتی ، بنکەی ژین، چاپا دووێ، سلێمانی.

ژێدەرێن ب زمانێ عەرەبی

1. احمد ، جمال رشيد ، و اخرون ، ( 1990 )، تأريخ الكرد القديم ،وزارة التعليم العالي و البحث العلمي جامعة صلاح الدين ، أربيل .
2. احمد ، سامی سَعيد ، الهاشمی ، رضا جواد ، ( د.ت )، تاریخ شرق الادنی القدیم ایران والاناضول، د.م.
3. احمد، جمال رشيد ، ( 2005)، ضهور الكورد في التأريخ: دراسة شاملة عن خلفية الأمة الكوردية و مهدها ،مطبة وزارة التربية-أربيل ، المطبة الثانية، أربيل.
4. البرواري ، هيڤی صبرێ جمیل ،( 2021 )، الحرب الفرثیة ـ الرومانیةعلی اقلیم الجزیرة الفراتیة ( 92 ق.م ـ 226 م )، طباعة تموز دیموزي،دمشق.
5. پیرنیا ، حسن ، ( 1992)، تاريخ ایران القدیم من البدایة حتی نهایة العهد الساسانی ،ترجمة: محمد نورالدین عبدالمنعم ـ السباعی محمد السباعی، الناشر دارا لثقافة للنشر والتوزیع، الطبة الثانیة، د .م .
6. حسین، محسن محمد ،( 2012)، أربیل دراستة تاریخیة،مطبعة اراس ، أربیل.
7. الجاف ، حسن كريم ، واخرون ( 2008 )، تاريخ إيران السياسي من التاريخ الاسطوري حتي نهاية الدولة الطاهرية، لبنان.
8. زخا ، مشحا ، ( 2001 )، کرونولوجیا آربیل، ترجمة و تحقیق : عزیز عبدالأحد نباتي ، مطبعة وزارة التربیة، اربیل.
9. النوري، میثم عبدالکاظم جواد ، (2017 )،العلاقات الفرثیة الرومانية 247 پ.زـ226 پ.ز،طبعة دار ومکتبة عدنان ، بغداد.

نامێن ماستەرێ

1. الشامی ، أنس أحمد، الحیاة الثقافیة الأدبیة في سوریة في العصر الرومانێ من 64 ق.م ـ 313 م ،رسالة ماجستیر غير منشورة في تأريخ القديم ، جامعة ديمشق.

تێبینی: نڤیسەر بەرپرسە ژ پێزانین و ئاگەهییێن دناڤا بابەتی دا.